Башҡорт моңон донъяға танытты

«...1991 йылдың 22–23 июнендә Хәйбулла районы хакимиәте һәм «Матрай» совхозы етәкселеге республика күләмендә ҙур Ҡурай байрамы үткәрҙе. Был күркәм тамаша башҡорт халҡының бөйөк музыканты, арҙаҡлы ҡурайсы Йомабай Иҫәнбаевтың тыуыуына 100 йыл тулыу айҡанлы ойошторолдо.

Республикабыҙҙың ул саҡтағы Юғары Советы Президиумы нәҡ ошо юбилей алдынан халыҡ музыканты Йомабай Мотиғулла улы Иҫәнбаевҡа «Башҡорт АССР-ының халыҡ артисы» тигән маҡтаулы исем (үлгәндән һуң) биреү тураһында Указ сығарҙы.

Бөйөк ҡурайсының ҡатмарлы тормош юлы һәм илһамлы ижады — айырым бер китап темаһы. Ауыр һәм болғауыр заманаларҙа йәшәп, бик күп һынауҙар аша үтергә тура килгән уға. Мин 1987 йылда Йомабай Иҫәнбаевтың улы Сәлихйән Иҫәнбаев менән осрашып, унан атаһы тураһында мәғлүмәттәр яҙып алып ҡалыуыма әле булһа ҡыуанып бөтә алмайым.

Иң элек Сәлихйән ағайҙың үҙе менән таныштырып үтәйем. Ул инде минең өсөн дә өлкән быуын вәкиле ине: 1920 йылдың 18 декабрендә тыуған. Дүрт йыл буйы Бөйөк Ватан һуғышында башынан аҙағынаса ҡатнаша. 1946 йылда демобилизацияланып, тимер юл төҙөлөштәрендә эшләй башлай. Аҙаҡ ҡатыны Гөльямал апайҙың тыуған төйәге — Белорет районының Абҙаҡ ауылында төпләнәләр. Өс ул, бер ҡыҙ үҫтерәләр, 1989 йылда ҡарт яугирҙың донъянан китеүе тураһында хәбәр алдым.

«Атайым 1891 йылдың 6 авгусында хәҙерге Хәйбулла районының Үрге Смаҡ ауылында тыуған, — тип яҙҙырған Сәлихйән ағай. — Әсәйем Сафия Әбделнасир ауылынан төшкән. Атайым 1943 йылда Воронеж фронтында һәләк булды».

Иғтибар итегеҙ: 1943 йыл, Воронеж фронты. Был мәғлүмәт Йомабай Иҫәнбаевтың биографияһы өсөн ифрат мөһим. Сөнки ул 1940 йылда, нахаҡҡа ғәйепләнеп, ҡулға алынған була. 1991 йылда баҫылып сыҡҡан «Йомабай Иҫәнбаев: Башҡорт халҡының мәшһүр ҡурайсыһы» тигән буклетта әйтелгәнсә, мәҫәлән, уның һуңғы хәбәре 1941 йылда Ульяновск ҡалаһынан фронтҡа китеп барыуы тураһында яҙған хаты була.

«Ғаиләлә улар өс бала үҫә: Йомабай, уның ҡустыһы Ғәлимйән, һеңлеһе Зөбәйҙә. Атайымдың атаһы Мотиғулла. Улар ҙа өсәү: Хисмәт, Ғиззәт, Мотиҡ, — тип дауам итә Сәлихйән ағай. — Ырыуыбыҙ — түңгәүер, Түңгәүер башҡорттары булабыҙ. Нәҫелебеҙҙе һыбайҙар тиерҙәр ине. Сөнки ағай-олатайҙар бик эре булған. Ана шул Ғиззәт ҡартты туғыҙ өйөр йылҡы араһында (һәр береһендә ҡолонло 40-ар бейә) бер саптар ғына алып йөрөгән. Ҡеүәтле ат булған».

Йомабай Иҫәнбаев тураһындағы мәҡәләләрҙә уның буйы, һынына ҡараған аныҡ мәғлүмәттәрҙе осратҡаным юҡ ине. Сәлихйән ағайҙың бына был һүҙҙәрен мин уның ауыҙынан сыҡҡан көйөнсә теркәп ҡуйғанмын: атайым ауырлыҡҡа 145 килограмм, йәғни 9 бот ярым, буйы 2 метрлы бәһлеүән кәүҙәле уҙаман ине, мин уның яурынынан ғына була торғайным, тип шаһитлыҡ итте ул. Атаһыныңкүрше Әбделнасир ауылы мәҙрәсәһендә Яңыбай хәлфәнән һабаҡ алғанлығы, аҙаҡ үҙ алдына уҡып, белемен тәрәнәйтеүе тураһында һөйләне.

Кесе йәштән йыр, моң тыңларға әүәҫ булып, йыр-көй тарихтарын хәтеренә һеңдереп үҫә Йомабай. Ҡурайсылыҡ таланты иртә асыла. Ҡурайға иң элек ауылдашы Һибәтулла Ҡотошовтан, Ғәббәс, Ғәниулла тигән ике туған ағаларынан өйрәнә. Сәлихйән ағайҙың: «Башҡорт көйҙәренең бөтөнөһөн дә белә ине», — тигән һүҙҙәре дөрөҫкә яҡындыр шул. Уның 17 йәшендә үк йөҙҙән ашыу башҡорт халыҡ көйөн ҡурайҙа уйнауы, ә ғөмүмән 150 көйҙө яратып башҡарыуы тураһында мәғлүмәттәр һаҡланған.

Сәлихйән ағай атаһының тормошонда 1918 йылда булып үткән ваҡиғалар тураһында ғаиләлә һаҡланған ошондай бер риүәйәтте мәғлүм иткәйне:

— Ул йылда атайым, ялсылыҡта йөрөп, Мөхәммәҙиә Кәримовтың йылҡыһын көткән. Ҡурай уйнап та йөрөгән унда. Шул ваҡытта уны һәм Ғәлимйән ағайҙы аҡтар алып киткән, мобилизация менән. Атайым Орскиҙан ҡасып ҡайта. Бер ҡаҙаҡты яллап, арбаға тиреҫ тейәтеп, тиреҫ аҫтына ятып, Яйыҡ аша был яҡҡа сығарта — часовойҙан үтергә кәрәк бит. Ҡайтып, ат егеп, ҡабат бара Ғәлимйән ағайҙы ҡотҡарырға. Юҡ, һин ҡотолдоң, мин хаҡ яҙғанды күрермен инде, тип тороп ҡала. Аҙаҡ, бер ҡоҙоҡ ағыуланған була, шунан ағыулы һыу эсеп ҡырыла улар.

Йомабай ағайҙың энеһе Ғәлимйән Иҫәнбаев, шулай итеп, ваҡытһыҙ үлеп ҡала. Шунан инде уның үҙенең, ҡулына мылтыҡ тотоп, башта аҡтарға ҡаршы унан «бандитизм» менән көрәштә ҡатнашыуы, 1920 йылдан Коммунистар партияһы сафына инеүе, ауыл Советы рәйесе, олоҫ башҡарма комитеты ағзаһы (2-се Түңгәүер олоҫо), олоҫ, кантон күләмендәге йыйылыштарҙа үҙенең ялҡынлы һүҙе менән дә, ҡурай моңо менән дә һәр эштең уртаһында булыуы яҡшы аңлашыла. Әммә совет дәүере сәйәсәтенең мәкерле, ике йөҙлө яҡтары ла булғанлығын хәҙер яҡшы беләбеҙ. Яңы тормош төҙөйбөҙ тип, яңы власҡа ихласлыҡ белдереп, бар булмышын илгә, халыҡҡа хеҙмәткә арнаған күпме саф күңелле кешеләр эләкмәне шул мәкер тоҙағына. Был яҙмышты Йомабай Иҫәнбаев та тулыһынса үҙ башынан кисерә. Тәүге тапҡыр уны 1921 йылдың декабрендә аҙыҡ-түлеккә һалым (продналог) йыйыуға ризаһыҙлыҡ белдереүҙә һәм советҡа ҡаршы өгөт-нәсихәт алып барыуҙа" ғәйепләйҙәр. Бәхеткә, 1923 йылдың 28 ноябрендә амнистияға эләгеп, аҡланып ҡайта.
Юғарыла телгә алынған иҫтәлектәрҙән күренеүенсә, Йомабай ағай 1919 йылда Стәрлетамаҡҡа барып, үҙенең ҡурай менән халыҡ алдында танылып йөрөгән булып сыға. Нәҡ Стәрлетамаҡта үҙенең һөнәрен күрһәтеүе лә аңлашыла: ул осорҙа Башҡортостандың мәркәзе була ла баһа Стәрле ҡалаһы. Ә инде 1923 йылдың аҙаҡтарында уны бик йыш Өфөгә саҡырып ала башлайҙар.

Ул йылдар — сәхнәләрҙә Йомабай ҡурайының айырыуса сағыу яңғыраған, уның ижад йондоҙо балҡып ҡабынған бер осор.

«1923–1924 йылдарҙан атайым Өфөлә йөрөнө, бер өс-дүрт йыл. 1925 йыл Парижға, 1927 йыл Берлинға барҙы, — тип һөйләне Сәлихйән ағай. — Швециялағы фотолары бар ине. Унда Германияға барған йылы йөрөп ҡайтҡан. Уның менән Ҡаҙағстандан бер аҡын бергә булған. Ҡурайға ла йырлаған ул». Уныһы инде, әлбиттә, Әмре Ҡашаубаев.

Йомабай Иҫәнбаевтың 1925, 1927 йылдарҙа Европа ҡалаларындағы триумфаль сығыштары тураһында матбуғатта күп яҙылды. Был хаҡта мәшһүр ҡурайсы үҙе ошоларҙы һөйләп ҡалдырған: "1925 йылда Башҡортостан Үҙәк Башҡарма Комитетына Мәскәүҙән Мәғариф халыҡ комиссары А.В. Луначарскийҙың телеграммаһы килеп төшә. Телеграммала Парижда асыласаҡ Бөтөн донъя демократик сәнғәт күргәҙмәһенә ебәрергә ҡурайсы кәрәклеге хаҡында әйтелә. Шул уңай менән Йылайыр кантонына мөрәжәғәт иткәндәр. Кантон башҡарма комитет рәйесе Аймулла Бикбов мине саҡыртып алды ла: «Йомабай ҡустым, Парижға бараһың, Наполеонды еңеп, атай-олатайҙар йөрөгән Париж урамдарынан һин дә йөрөп ҡайт әле», — тине».

Артабан ул дәртләнеп-ҡанатланып ауылға ҡайтыуы, тау битләүендә аҡ сәскә атып ултырған ҡурайҙы күреп, Франция ерендә был юҡтыр, моғайын, тип, уны тамыры менән ҡаҙып, үҙе менән алып китеүе, сит илгә кемдәр менән барыуы тураһында һөйләп бирә. Ҡурайсыны икенсе көндө үк Өфөгә саҡыртып алалар.

Унан, изге теләктәр теләп, Мәскәүгә оҙаталар.

Архив материалдары араһында БАССР Халыҡ мәғарифы комиссариатының 1925 йылдың 21 майында Мәскәүгә, Башҡортостандың РСФСР Халыҡ Комиссарҙары Советы эргәһендәге Вәкәләтлегенә Й. Иҫәнбаевты Парижға ебәреү айҡанлы яҙылған хаты һаҡланған. Был документта, юл сығымдарына ҡағылған мәсьәләләр менән бер рәттән, Йомабай ҡурайсыға, «уның үҙенең күрһәтмәһе һәм инструкцияһы буйынса, ҡоростан йәки көмөштән яңы ҡурай эшләү өсөн саралар күреү» тураһындағы үтенес белдереүе ғәйәт ҡыҙыҡлы.

Әле күрһәтеп үтелгән йыйынтыҡты төҙөүселәр китаптың аңлатмалар өлөшөндә (331-се бит), документаль сығанаҡтарға таянып, ҡурай ике данала Мәскәүҙә эшләнгән, тип яҙалар. Үкенескә ҡаршы, Йомабай Иҫәнбаев өсөн махсус әҙерләнгән ул ҡурайҙар хаҡында әлегә бүтәнсә бер ни ҙә билдәле түгел. Ә инде башҡорт милли кейеменә килгәндә, уны Мәскәүҙә, Ҙур театрҙың мастерскойҙарында теккәндәр.

Мәскәүгә Париждағы концерттарҙа ҡатнашыу өсөн йәнә ҡаҙаҡ, үзбәк, әзербайжан, әрмән халыҡтарының йыр һәм музыка оҫталары араһынан талантлы вәкилдәр саҡырылған була. Гастролгә тип әҙерләнгән программа ике тапҡыр Мәскәү тамашасыһына күрһәтелә. Йомабай Иҫәнбаев «Урал», «Буранбай», «Перовский» көйҙәрен башҡара. Уның өсөн Урал тәбиғәтен кәүҙәләндергән декорация эшләнә.

Артистар, халыҡ башҡарыусылары делегацияһы 1925 йылдың июль башында Мәскәүҙән Парижға юлға сыға. Концерттарға билеттар алдан уҡ һатылып бөткән була. Унда совет артистары барлығы ун бер концерт ҡуя. Париждың ҙур театрҙарының береһе тамашасылар менән шығырым тула. Йомабай ағай, аҙаҡ үҙе һөйләгәнсә, тәүҙә сәхнә артында «Урал» көйөн уйнай.

Әкрен генә шаршау асылыуға ул, башҡорт милли кейемен кейгән килеш, ҡурайһыҙ ғына сәхнәгә килеп сыға. Ә сәхнәнең бер ситенә, йәнәһе, ағас төбөнә тупрағы менән әлеге тыуған Хәйбулла төбәгендә үҫкән ҡурайҙы килтереп ултыртып ҡуйған була. Меңәрләгән тамашасының күҙ алдында ул таҡыя башлы ҡурай үләнен һаҡлыҡ менән ҡырҡып ала, шунда уҡ тишектәр тишеп, «Байыҡ» көйөн уйнап ебәрә. Көйҙө уйнап бөтөүе була, зал уны геү килеп алҡыштарға күмә. Концерттарҙа һәр музыка ҡоралына берәр генә номер биреү күҙ уңында тотолған булһа ла, ҡурайсыны, алҡышлап, ҡат-ҡат сәхнәгә сығаралар. Парижда ҡурайҙы, Уралдан алып килгән көпшәле үләнде, сәхнәлә киҫеп алып, илаһи бер моң һәм оҫталыҡ менән уйнап күрһәтеп, тамашасыны таң ҡалдырып, шул сағында уҡ легендаға әйләнһә, концерттарҙа тағы ла ғәжәп хәлдәр булып ала. Бер концерт ваҡытында, Йомабай Иҫәнбаевты бер нисә тапҡыр саҡырып сығарғандан һуң, бер ханым сәхнәгә күтәрелеп, ҡурайсыны ҡотлап, ҡулын ҡыҫа һәм үҙенең алтын балдағын уның бармағына кейҙерә.

Йомабай ағайҙың Парижда булған көндәре тураһында һөйләгәндә тағы бер иҫтәлекле ваҡиға иғтибарҙы йәлеп итә. Сорбонналағы фонография кабинеты мөдире профессор Перно башҡорт ҡурайсыһы Й. Иҫәнбаев менән ҡаҙаҡтың йыраусыһы һәм думбырасыһы Ә. Ҡашаубаевты ҡунаҡҡа саҡыра һәм уларҙың йыр-көйҙәрен фонограф таҫмаһына яҙып ала. Йомабай ҡурайсы аҙаҡ ул саҡта «Урал», «Буранбай», «Байыҡ», «Ҡара юрға» көйҙәрен яҙҙырыуы тураһында иҫкә алып һөйләй торған булған.

Париждағы концерттарҙың барышын, ғәҙәттә, ундағы гәзиттәр ентекләп яҡтыртып барған, тип яҙалар. Ул материалдар ҙа тулыраҡ өйрәнеүҙе көтәлер тигән уйҙамын. Ә инде үҙ ваҡытында француз телендә ташҡа баҫылған ошондай һүҙҙәр, мәҫәлән, беҙҙең өсөн хәҙер ниндәй әһәмиәтле: «Беҙгә ысын халыҡ сәнғәтен — башҡорт, ҡаҙаҡ, үзбәк халыҡтарының музыкаһын ишетергә тура килде... Тәбиғилеге, моңға бай булыуы менән улар музыканың хәҙерге ҡуйылышынан бөтөнләй айырылып тора, аңлатыу мөмкин булмайынса, үҙҙәренең эске сере, сихри моң-зарҙары менән ғәжәпләндерә...

Беҙҙең алдыбыҙҙа тикшерелмәгән яңы, бай моң донъяһы ята...
Ваҡыты менән ошо музыка ҡоралдары тауышына һағышлы, наҙлы ҡурай моңо килеп ҡушыла — был ғәжәп башҡорт музыканты Иҫәнбаев художестволы һәм әсир иткес арияларын ҡурайҙа шулай уйнай. Ҡурай көйҙө үҙенең ниндәйҙер һағышлы моң монарына уратып биреүе менән айырылып тора...».

Парижда күрһәтелгән концерттарҙа арҙаҡлы француз яҙыусылары Ромен Роллан, Анри Барбюс, мәшһүр рус йырсыһы Федор Шаляпин була. Улар халыҡ таланттарының сығышына ҙур әһәмиәт бирәләр.

Ошо гастролдән ҡайтҡас, Йомабай Иҫәнбаев ике йыл самаһы башҡорт драма театрында ҡурайсы-артист булып эшләй, «Салауат батыр», «Ашҡаҙар», «Ҡарағол», «Ынйыҡай менән Юлдыҡай», «Шәүрәкәй» спектаклдәрендә ҡатнаша. Театрҙа улар өс ҡурайсы булып китә. Йомабай Иҫәнбаев, Ғиниәт Ушанов, Хәмит Әхмәтов Өфөлә һәм Башҡортостандың башҡа төбәктәрендә гастролдәрҙә йөрөгәндә, халыҡтың аҫыл моңдарын ҡурайҙа башҡарып, дан ҡаҙана. Был ҡурайсылар триоһы Мәскәүҙең Ҙур сәхнәһендә лә сығыш яһап ҡайта.
Йомабай Иҫәнбаевтың ижади биографияһында уның 1927 йылғы сит ил гастролдәре мөһим урын тота. Шул йылдың йәйендә ул, Германияның Майндағы Франкфурт ҡалаһында уҙғарылған Беренсе Бөтөн донъя музыка күргәҙмәһендә ҡатнашып, "Сәлимәкәй"ҙе, "Сыңрау торна«ны уйнай, көслө ҡул сабыуҙар аҫтында йәнә өс тапҡыр сәхнәгә сығып, «Аҡмәсет», «Байыҡ», «Ҡара юрға» көйҙәрен башҡара. Бынан һуң совет артистары төркөмө, Берлинға килеп, биш концерт ҡуя. Ошо ваҡыттан концерт төркөмөнөң Европа буйлап биш айға һуҙылған оҙайлы гастролдәре башлана. Башта Гамбург, Росток, Ганновер, Кельн, Лейпциг, Шверин, Мюнхен ҡалаларында, унан Швецияның баш ҡалаһы Стокгольмда, йәнә Гётеборгта, Вестероста, Венерсборгта — барлығы 22 ҡалала булалар. Биш ай эсендә 54 концертта ҡатнашып, 55 боронғо башҡорт халыҡ көйөн уйнай Йомабай Иҫәнбаев.

Майндағы Франкфуртта ойошторолған Халыҡ-ара музыка күргәҙмәһендә Йомабай Иҫәнбаев СССР халыҡтарының йырҙарын һәр ҡайһыһын уларҙың үҙ телендә башҡарыусы данлыҡлы йырсы Ирма Яунзем менән бергә сығыш яһай.

Ирма Петровна, Йомабайҙың ҡурайына ҡушылып, башҡорт телендә башҡорт халыҡ йырҙарын башҡара. Башҡорт йырҙарын йырлағанда ул сәхнәгә башҡорт кейемендә сыға торған була. Һуңынан, 1973 йылдың 16 декабрендә, Ғата Сөләймәновҡа хатында ул мәшһүр башҡорт ҡурайсыһы тураһында тәрән хөрмәт менән яҙа. Бына уның хатынан өҙөктәр:
«Ул бик матур кеше ине, оҙон ғына буйлы, ҡарағусҡыл, мөләйем йөҙлө, аҡыллы ҡарашлы. Мин уның менән 1927 йылда Германияға, Беренсе Халыҡ-ара Бөтөн донъя музыка күргәҙмәһенә, барыр алдынан таныштым. Беҙҙең концерттар Майндағы Франкфурттың Ҙур опера театрында барҙы — Йомабай ҡурайҙа башҡорт көйҙәрен уйнаны. Һәм ул иҫ киткес булды! Ғәжәп саф, яңы һәм һоҡландырғыс! Селтәрҙе хәтерләткән башҡорт моңо уның башҡарыуында иҫ китерлек матур биҙәктәр төшөрҙө, ул икһеҙ-сикһеҙ даланы ла, һабан турғайы моңон да, ҡыҙыу ҡояшты ла хәтерләтеп, ҡолаҡты иркәләне... Был гүзәллектән айырылыу мөмкин дә түгел».

Артабан Ирма Яунзем ошолай тип дауам итә: «Залдағы туп-тулы сит ил тамашасыларының ошо һоҡланғыс һәм илаһи рәссамға арналған алҡыштарын, уның оло уңыштарын яҡшы хәтерләйем. Минең үҙемә лә Йомабай менән бергә сығыш яһау бәхете тейҙе. Ана шул концерттарҙа ике башҡорт халыҡ йырын ятлап йырлағайным. Улар „Ҡурай“ һәм „Абдрахман“ йыры, уны Иҫәнбаев юғары оҫталыҡта музыкаль яҡтан биҙәне. Ул саҡта Йомабай Иҫәнбаев менән сығыш яһау минең өсөн ысын музыка байрамына әйләнә ине. Ошо тойғо тамашасыға ла күсә, ул беҙҙе өҙлөкһөҙ алҡыштарға күмә. Дәртле, талантлы ҡурайсы-музыкант Й. Иҫәнбаев менән булған концерты мин яҡты музыка байрамы итеп күңелдә һаҡлайым. Уны онотоу мөмкин түгел».

1929 йылда Йомабай ҡурайсы, тыуған ауылына ҡайтып, колхоз төҙөүҙә ҡатнашып, тулыһынса крәҫтиән тормошо менән йәшәүен дауам итә. Хәйер, уның күп балалы ғаиләһе, үҙе сит ерҙәргә сығып, оҙайлы гастролдәрҙә йөрөгәндә лә, Башҡорт драма театрында эшләгән сағында ла Үрге Смаҡтағы йорттоң усағын һыуытмай. Үҙҙәре үҫтергән Йомағәле тигән бер етем егет була. Утын-бесән әҙерләргә ул ярҙамлашып тора. Йомабай ағай менән Сафия апай, Сәлихйән ағайҙан алда тыуып, сабый саҡтарында донъя ҡуйған өс баланан тыш, биш бала үҫтерәләр.

Ауылда колхоз ойоштороп (уға «Һарыкүл» тигән исем бирәләр), башта ул үҙе рәйес булып тора. Аҙаҡ сельпола, колхозда ревизор вазифаһын башҡара.

Саҡырған саҡта Өфөгә барып ҡайта торған булған, йылына бер-ике мәртәбә төрлө концерттарҙа ҡатнаша.

— 1936, 1937 йылдар тирәһендә ауыл һайын, һәр береһен уйнатып ҡарап, ҡурайсылар йыйып йөрөнө, — тип хәтерләй Сәлихйән ағай. Артабан уның иҫтәлектәрендә ошондай әһәмиәтле деталдәр бар: «Мин бала саҡта беҙҙән кеше өҙөлмәй торғайны. Килмәгән кеше булмағандыр. Солтан Фәйзуллин тигән ағай— ул саҡта ГПУ начальнигы — улай үтһә лә, былай үтһә лә керер ине (Баймаҡ районы 2-се Этҡолдоҡо. Атайымдың Францияла ҡурай менән төшкән бер фотоһы ла унда ине). Килгән бер кеше ҡурай, йыр, тарих өйрәнергә килә.

„Ағай, был көйҙөң тарихы нисек әле?“ — тип һорашып ала. 1940 йыл атайымды, милләтселәргә бәйләп, алып киттеләр. Омскиҙа ултырҙы. Һуғыш ваҡытында мин фронтта инем, Омскиҙан хат яҙҙы, батальон ҡабул итеп алам, һуғышҡа китәбеҙ, тип. 1942 йылдың июнь айҙары ине был. 1943 йыл Орел-Курск дуғаһынан хат яҙҙы. Балам, беҙ йәнәш кенә, мин Воронеж эргәһендә, тип яҙҙы, тиҙҙән һөжүмгә күсәбеҙ, тип. Шунан һуң хат ала алманым. Ул 1-се Украина фронтында, Ватутинда ине».

Иҫтәлектә Йомабай ағайҙың 1942 йылдың йәйендә, үҙе теләптер, күрәһең, фронтҡа китеүен, 1943 йылға тиклем фронтта булып, ҡаты һуғыштарҙа ҡатнашыуын дәлилләү бик мөһим. Ошонан сығып, атаҡлы ҡурайсыбыҙ Йомабай Иҫәнбаевтың 1943 йылда яу яландарында башын һалғанлығы тураһында раҫларға мөмкин. Өҫтәүенә, уның үҙенең «батальон ҡабул итеп алам» тигән һүҙҙәре лә иғтибарҙы йәлеп итә.

Һуғыш йылдарында Иҫәнбаевтарҙың Үрге Сматағы йорт-ере лә, асылда, ҡараусыһыҙ ҡала. Ғаиләнән өс кеше — Йомабай ағай үҙе һәм ике улы (Сәлихйән һәм Сабирйән) фронтҡа китеп, бары тик Сәлихйән Иҫәнбаевҡа ғына яу яландарынан әйләнеп ҡайтыу насип була".

Авторы билдәһеҙ, «Арҙаҡлы башҡорттар» төркөмөнән.