Ҡуш йөрәкле Рәшит (1-се өлөш)

Белем тауына үрләгәндә

Рәшит менән БДУ-ның тарих-филология факультетының рус-башҡорт бүлегенә 1960 йылда уҡырға индек. Ул ваҡытта бындай төркөм университетта ғына ине. Беренсе курсҡа 25 студент ҡына алынды. Конкурс бик ҙур – бер урынға 10 дәғүәсе. Шул сәбәпле 4 абитуриентты ирекле тыңлаусы сифатында алып торҙолар. Төркөмдә 29 кеше булып киттек. Күпселек – эш, әрме хеҙмәте стажы менән килгән. Төркөмөбөҙ ҙур ҙа, көслө лә ине. Белем тауына үрләргә, уҡырға сат йәбешеп тотондоҡ.
Беренсе курстағыларҙы Киров менән Цюрупа урамдары мөйөшөндәге барак тибындағы бер ҡатлы ағас йортҡа урынлаштырҙылар. Бер ниндәй ҙә көнитмеш шарттары юҡ: утын, һыу, бәҙрәф тышта, һәммәбеҙгә – бер бәләкәй генә электр плитаһы. Комендант, йыйыштырыусы-маҙар юҡ. Көндәлек эш – сиратлашып дежур иткән студенттар елкәһендә.

29 студенттың ун бише – егеттәр. Бөтәбеҙҙе бер ҙур бүлмәгә урынлаштырҙылар. Күпселек – эре һөйәкле, баҙыҡ кәүҙәлеләр. Ул яҡтан Рәшит бөтәбеҙҙән дә күркәмерәк булыуы менән айырылып торҙо. Ике йыл йәки унан да күберәк хеҙмәт стажы менән килгәндәр айырымланыбыраҡ урынлашҡан. Урта мәктәпте тамамлап ҡына килгәндәр айырым бер мөйөштә тупланған.

Уҡыу мәшәҡәттәренән арынған киске мәлдәрҙә халҡыбыҙ яҙмышы, бөгөнгөһө-киләсәге, әҙәбиәт-мәҙәниәт тураһында фекер алышыуҙар башлана. Йәштәр менән өлкәндәрҙең уй-фекере тап килмәгән саҡтар ҙа булғылай. Шундай мәлдәрҙең береһендә Рәшит: «Һеҙ, бүл­теректәр, ололар һүҙен тыңлап йөрөгөҙ. Үҙегеҙгә лә файҙаһы те­йер», – тип иҫкәрмә яһағайны, бүлмә тынып ҡалды. Бер аҙҙан кемдер: «Бүлтерек нимә була ул?» – тип һораны аптырап. Рәшит: «Беҙҙең меркет-мең һөйләшендә бүлтерек – һарыҡ-кәзәләрҙең көҙгә табан һуңлап тыуған бәрәсе. Көҙгө һалҡындарҙа, инәләренә эйәрә алмай, көтөүҙән айырылып ҡала башлаһа, көтөүселәргә артыҡ мәшәҡәт тыуа – кискә тиклем һырмалы йылы ҡуйындарында йылытып йөрөтәләр». Яңы һүҙҙең мәғәнәһен шулай ентекләп аңлат­ҡас, дәррәү көлөшөп алдыҡ. Ул кәмһетеү, үсекләшеү итеп ҡабул ителмәне, телмәребеҙҙәге ғәҙәти һүҙгә әйләнде.

БДУ студенттары Рәшит Шәкүров, Марсель Ҡотлоғәлләмов, Рафаэль Ҡәҙерғәлин. 1962 й.

Һәр яңылыҡҡа диҡҡәт иттек

Күпселегебеҙҙән айырмалы рәүештә, Рәшит буш ваҡытын күберәк гәзит-журналдар редакцияларына йөрөп үткәрә, үҙе лә яҙыша торғайны. Аҙмы-күпме гонорар стипендияһына ҡушымта ла булғандыр инде. Яңылыҡтарҙы беҙгә ҡарағанда күберәк белә, ҡайһы берҙәре менән йоҡоға талыр алдынан беҙҙе лә таныштырып бара ине.
Бер көндө кис һуңлап ҡына ҡайтып инде лә, «Совет Башҡортостаны» гәзитен йәйеп ебәреп:
– Шөкөр, егеттәр, башҡорт ауылдарында ла өй китапханалары булдырыла башлаған! – тигән хәбәр һалды.
– Китсе, ҡоро таяҡ хаҡына эшләп йөрөгән ауыл халҡы китап тупларлыҡ аҡса ҡайҙан алһын?
– Ысын, егеттәр, бына бит ундай хәбәр гәзиттә бар, – тип ҙур форматлы гәзитте йәйеп күрһәтте Рәшит. – Тимәк, халыҡтың аң кимәле үҫә, милли аңы уяна.
– Ҡайһы ауылда? Кемдә?
– Ейәнсура районының Үрген ауылында Аҡъюлов Нәҙерғәли ағайҙың өйөндә ҙур ғына китапхана тупланған. Беҙҙең яҙыусыларҙың өр-яңы әҫәрҙәренән алып марксизм-ленинизм классиктарының ғилми хеҙмәттәренә тиклем бар икән.
– Юҡ хәбәрҙер. Гәзитселәр яҙа инде, эштәре шул булғас...
– Нишләп юҡ булһын, – тип мин Рәшитте яҡланым. – Мәҡәлә геройы – минең яҡын ғына ағайым. 1927 йылғы, Алыҫ Көнсығышта япон илбаҫарҙарына ҡаршы һуғышта ҡатнашҡан. Стәрлетамаҡ ауыл хужалығы мәктәбен тамамлап, В.Молотов исемендәге колхозда тәүге дипломлы агроном булып эшләй башлаған, – тип ҡан туғаным тураһында үҙем белгән байтаҡ ҡына мәғлүмәтте теҙеп сыҡтым да ышанмаусанлыҡ белдереүселәрҙең ауыҙҙарын йомдорҙом.
Бер ни тиклем ваҡыт үткәс, Рәшит тағы ла һуңлаңҡырап ҡына гәзит тотоп ҡайтып инде лә, шат йөҙөнә киң йылмайыу сығарып, шаҡ ҡатырырлыҡ хәбәр һалды:
– Егеттәр, беҙҙең халыҡтан да киносценарист булырлыҡ заттар күренгеләй башлаған икән!
– Китсе, кем һуң ул?
– Исмәғилдең ауылдашы, Азат Абдуллин ағай. Бына «Литературная газета»ла шундай хәбәр баҫылған.
– Азат ағай, ысынлап та, минең ауылдашым, Сатра урамында тыуып үҫкән. Һүрәм һыуында яҙғы ташҡын ваҡытында һәләк ителгән Сергей Чекмаревтың тормошо хаҡында повесть яҙа, тиҙәр ине, – тип мин дә белгәнемде һөйләнем.
Азат ағайҙың үҙәк гәзит геройына әйләнеп китеүенең кире ҡаҡҡыһыҙ сәбәбе лә булған шул. Сергей Чекмарев тураһындағы повесть киносценарийға әйләндерелгәс, «Мосфильм» кинорежиссерына кәңәш менән мөрәжәғәт иткән автор. Тегеһе авторҙы тыңлап бөтмәҫтән: «Хәл-ваҡиғалар һеҙҙең Урал яғында бара икән. Свердловск кинорежиссеры менән һөйләшеп ҡара. Икегеҙ ҙә бер төбәктән булғас, кәңәшегеҙ, бәлки, берегер», – тигән.
Кинорежиссер Азат ағайҙан сценарийҙы һөйләтеп алған да: «Һин ауыл кешеһе, геройҙың ҡала тормошон тейешенсә һүрәтләй алмаҫһың. Уның ауыл еренә ҡағылышлы эшмәкәрлеген һүрәтләрһең, ә ҡалаға бәйле хәлдәрҙе мин яҡшыраҡ тасуирлармын. Икебеҙҙең хеҙмәтте берләштереп, киносценарий яһарбыҙ», – тигән. Әммә һуңынан сценарист эшен тулыһынса үҙенеке итеп күрһәткән, ә Азат ағай тишек кәмәгә ултырып ҡалған. Гәзиттә шул әҙәби ҡараҡлыҡ тураһында хәбәр булған икән.
Ошо сәбәпле Азат ағайҙың киносценарислыҡ һәләте баҫылып ҡалған, әммә ул ижадтан айырылмаған: Мәскәүҙә «Огонек» журналында эшләгән, башҡорт драматургияһын бар донъяға танытҡан яҙыусы дәрәжәһенә өлгәшкән.
Рәшит әрме хеҙмәте хаҡында ла йыш һөйләй ине. Ул хеҙмәтләндергән радиостанцияның ҙур ғына майҙаны селтәр менән кәртәләп алынған булған икән. Ул урынды таҙалыҡта, тәртиптә тотоу – элемтәсе һалдат елкәһендәге бурыс. Рәшит ундай шарттың файҙалы яғын күрә белгән: үләнен сабып, бесән итеп һатып, аҡсаһына «Совет Башҡортостаны», «Ағиҙел» кеүек башҡорт баҫмаларына яҙылған. Шул рәүешле әрмелә лә милли матбуғат яңылыҡтары, мәҙәни саралар менән даими рәүештә танышып барған, үҙе лә яҙышып, журналист оҫталығын шымартып ятҡан икән. Хәҙерге тел менән әйткәндә, эшҡыуарлыҡ таһыллығы ла булған бит Рәшиттә – аяҡ аҫтындағы аҡсаны йыйыштырып ала белеү ул заманда һәр кемдең ҡулынан килмәгән.

Бер эштә лә һыр бирмәнек

Беренсе курстың тәүге айында беҙҙе бер айға колхоз-совхоздарға уңыш йыйыуҙа ярҙам итергә ебәрҙеләр. Ауырғазы районының Солтанморат ауылындағы (Ғәлимйән Ибраһимовтың тыуған ауылы) Ғ.Туҡай исемендәге колхозға тәғәйенләнеләр. Беҙҙең төркөмсә шул колхоздың Әбсәләм бригадаһында эшләне. Трактор менән эттереп килтерелгән һалам сүмәләләрен ай буйына эҫкерттәргә өйҙөк. Ышанып тапшырылған эште комсомол энтузиазмы менән юғары сифатлы итеп үтәнек. Колхоз егеттәре, ауыл халҡы эшебеҙҙән дә, тәртибебеҙҙән дә, мәҙәни-ағартыу шөғөлдәребеҙҙән дә бик ҡәнәғәт булды. Рәшитебеҙҙең абруйы айырыуса ҙур ине. Эҫкерт башында торорға унан башҡа теләк белдереүсе лә булманы. Күмәкләшеп ырғытҡан һалам күтәремдәрен бер үҙе алып өлгөрөп, нығытып тапап, эҫкертте матур итеп ослап ҡуя ине. Былай ҙа күркәм һынлы Рәшит ситтән күҙәтеп тороусыға ысын мәғәнәһендә Алпамыша кеүек һынлана ине.

Студенттар ауыл халҡына ярҙам итә

«Йәш әҙәбиәтсе» стена гәзитендә – йәш әҙиптәрҙең ижад емештәре

* * *
Беренсе курсты яҡшы һөҙөмтәләр менән тамамлап, 1961 йылдың июнь аҙағы – июль башында уҡытыусыбыҙ Әнүр Вәхитов етәкселегендә Силәбе өлкәһенә фольклор экспедицияһына юлландыҡ. Мөмкин тиклем күберәк ауылдарҙа булыу ниәтенән төр­көмөбөҙ икегә бүленде. Берен­сеһе – Әнүр Хисмәт улы ме­нән, икенсе төркөм Рәшит етәкселегендә билдәләнгән мар­шруттар буйынса юлға сыҡты. Мин дуҫым янында ҡалыу­ҙы хуп күрҙем.
Был төбәктә йәшәүсе милләт­тәштәребеҙ 1934 йылда республиканан айырымланып Силәбе өлкәһе ҡарамағына ҡалдырылған булһа ла, башҡортлоҡтарын һаҡлап ҡалған. Һөйләштәре лә үҙенсәлекле: Арғаяш яғында ҙ урынына – ҫ (ҡыҙ – ҡыҫ, ҡаҙ – ҡаҫ), Ҡоншаҡ тирәһендә ҙ урынына һ өнө әйтелә (ҡыҙ – ҡыһ, ҡаҙ – ҡаһ), үҙҙәрен хатта төп башҡорттар тип иҫәпләйҙәр. Беҙ уларса һөйләшмәгәс, урамдағы бала-саға: «Татарҙар килгән, бөгөн концерт була!» – тип йүгерешеп йөрөгәне хәтерҙә.

Экспедиция ағзалары Арғаяш районы Ҡолой ауылында. 1961 йылдың июле

(Дауамы бар.)