ЙӘСМИНЛЕ ҺӨЙӨҮ ЕМЕШЕ

Мөхәббәтле тарих

1923 йылда, Шәһит Әхмәт улы Хоҙайбирҙинды эске эштәр халыҡ комиссары итеп тәғәйенләгәс, ғаиләһенә Өфө ҡалаһының Спас урамындағы (бөгөн Яңы күпер урамы) йортта бер бүлмә бирәләр. Йәш ғаиләнең ҡыуанысының сиге булмағандыр – бейек ҡапҡалы мөһабәт бина, ихатала хуш еҫкә төрөнгән алма баҡсаһы... Уларға тәғәйен бүлмәнең бәләкәй генә булыуы ла һиҙелмәгәндер: Шәһит менән Маһруйҙың бер-береһенә ҡарап туймаҫ һөйкөмлө осорҙары, ҡулдарында иһә иң ҙур байлыҡ, һөйөү емеше – Тамара...
Эш менән ғаилә араһында ҡырҡ­ҡа ярылып йөрөгән сағында Шәһит үҙенең тыныс, һалҡын ҡанлы булып ҡала алыуы менән һоҡландыра ҡатынын. Иртә таң­дан тороп ҡапҡа алдын ҡарҙан таҙартҡан арала, моғайын, ул икһеҙ-сикһеҙ уйҙарын рәткә һал­ғандыр, Тамараһын ҡуйынына ҡосоп иркәләгәндә халҡының бәхетле киләсәген нәҙер итеп те­ләгәндер. Сөнки заманаһы шундай: әҙ генә яңылыштыңмы, мәңге ҡайтара алмаҫ юғалтыуҙарға дусар итергә торалар...
Шәһит менән Маһруй мөхәб­бәте тарихын тәүләп Күмертау ҡа­лаһында йәшәгән Наилә Рәүеф ҡыҙы Исмәғилеванан (Шәһит Хо­ҙайбирҙиндың бер туған һеңлеһе Ғәлимәнең ҡыҙы) ишеттем. Хоҙай­бирҙиндар ике йыл ғына бергә йәшәй, ә тарихтары – мәңгелек. Туғанлыҡ ептәренең ныҡлығына иһә хайран ҡалырлыҡ – Маһруй Шәрип ҡыҙы иҫән сағында һөйләгән ысынбарлыҡты яҡындары бөгөн әкиәттәй итеп ейәндәренә бәйән итә.
Ул тарих ошолай башлана: Маһ­руй – ифрат тәртипле, тәрбиәле, аҡыллы ҡыҙ, үҙе тыуып үҫкән Стәрлетамаҡ ҡалаһында мосолман ҡыҙҙары лицейында уҡып йөрөгән сағы.
«Маһруй уҡып йөрөгән йылдарында тәүләп күрә Шәһитте. Ул көн Шәһит Стәрлетамаҡта «Мираж» кинотеатры алдын­дағы майҙанға йыйылған халыҡ алдында сығыш яһай. Яралы һул ҡулын бәйләп муйынына аҫҡан, уң ҡулын болғай-болғай ни тураһындалыр һөйләгән һалдаттың йыраҡтан тик «революция», «азатлыҡ», «батша» тигән һүҙҙәре генә ише­телә. Дәрестән ҡайтып килеүсе Маһруй бер төркөм әхирәттәре менән эскәрәк үтә. Күҙҙәр осраша, шинелле һалдат та һөй­ләүенән туҡтап ҡала, һүҙ сылбырын юғалта. Ары-бире ит­кәнсе, Шәһит алдындағы ҡыҙ юҡ була. Тик 1921 йылда ғына ҡунаҡта саҡта осрашып таныша һәм бер йылдан туйҙарын да үткәрәләр», – тип яҙғайны уларҙың танышыу тарихы хаҡында журналист Ризуан Хажиев.
Был осор – Шәһит Әхмәт улы­ның Кронштадт восстаниеһында ҡатнашып, тән йәрәхәттәре һыҙла­ныуҙарынан арынып бөтмәгән мәле. Үҙе үтә лә йонсоп, бер аҙ сатанлабыраҡ йөрөй. Әммә матур­лыҡ бәйгеләрендә һыр бирмәҫ Маһруй (туғандары хәтерләүе бу­йынса, Маһруй Шәрип ҡыҙы бер нисә йыл буйы матурлыҡ өсөн аҡсалата премия (стипендия) алған булған!) егеттең ҡаҡшау булыуына иғтибар итмәй, йөрәк ятыу тигәне шулдыр. Ярһыу мөхәббәттәре көйөндә бәүелергә уларға бер ни ҡамасауламай. Аҡыллы, ышаныслы Шәһит күп ваҡытын эшкә бағышлай, ҡыҙҙар артынан йөрөү миҙгелдәре юҡ кимәлдә. Маһруй тәүҙән үк уны аңлай. Елбәҙәкләнеп, әрһеҙләнеү сифаттары уға ят. Шәһиттең әҙләп кенә күренеп ки­теүҙәренә риза була. Бер көндө Шәһит Маһруйын арбаға ултырта ла атты атҡан уҡ тиҙлегендә саптырта башлай. Ҡыҙ, ҡото осоп, ҡурҡып китә: «Туҡтат!» – тип ҡыс­ҡыра. Шул саҡ Шәһит йылма­йып ҡына әйләнеп ҡарай ҙа: «Миңә кейәүгә сығаһыңмы, Маһруй?» – тип һорай.
– Сығам! Сығам! Сығам! – тип ҡысҡырған яуапты ишеткәс кенә Шәһит атының тиҙлеген яйлата. Был тарихты һөйләгән һайын уларҙың ялҡынлы мөхәббәте күҙ алдынан үтә...
Матурлыҡҡа ғашиҡ Шәһит Әхмәт улы йәсмин гөлөн ярата. Был турала 1983 йылда Фәүзиә Рәхимғолова Тамара Шәһит ҡы­ҙының 60 йәшлек юбилейына арналған шиғырында ошондай
юлдар яҙғайны:

Алтмыш тапҡыр йәсмин сәскә
атҡан,
Алтмыш тапҡыр хуш еҫ
таратҡан.
Маһруй апай уға һыуҙар ҡоя,
Ул берәүҙең төҫө, күңел нуры,
(Шәһит ағай йәсмин яратҡан!)...

– Маһруй инәйем өйҙәрендә ғүмере буйы йәсмин гөлө үҫтерҙе. «Шәһит бабайың төҫө», – ти тор­ғайны. Шул гөлдән тамырландырып, миңә лә бер үҫентеһен бирҙе. Бына илле йылға яҡын ул йәсмин йортобоҙға Шәһит төҫөн биреп ултыра, – тип бүлеште Наилә Рәүеф ҡыҙы.

Иң ҙур баһа – халыҡ һөйөүе

Тамара Хоҙайбирҙина... Замандаштарынан әллә ни айырылмаған ҡыҙыҡай Туҡай урамындағы 14-се мәктәптә уҡый. Күптәр һымаҡ, тар ғына бүлмәне иркен күреүҙән дә йәм табып йәшәгән үҫмер быуат тәҡдиренә төшкән ауырлыҡтарҙы үҙ иңендә лайыҡлы күтәргән, кеше­лектең күркәм сифаттарын һаҡлап ҡала алған оло шәхес булып таныла.
Тамара Хоҙайбирҙина тыуған мәл – өфөләрҙең тыныс тормошҡа өмөт итеп көн итер йылдары. Аслыҡ, һуғыштан һуң аяҡҡа баҫып, гөрләтеп кенә йәшәп китер өсөн ҡеүәт кәрәк заман. Шәһит Әхмәт улының ҡапыл ғына вафат булыуы Маһруй өсөн яҙмыштың ҡаты һынауы була. Әммә ауырлыҡҡа баш эйергә ярамай. Үҙен оло йө­рәкле әсәй итеп күрһәтә алыуы ҡыҙына ла ҡыйыулыҡ өҫтәмәй ҡалмағандыр. Билдәле шәхестең ҡыҙы булыу Тамараға икеләтә яуаплылыҡ өҫтәй. Шуға ла ул үҙен йәлләмәй, ауырлыҡтарға баш эймәй йәшәргә өйрәнә. Ғүмере буйы ошо яуаплылыҡ уны арҡаһын тура тотоп йөрөргә мәжбүр итә: бер ваҡытта ла зарланмаҫҡа, баш эймәҫкә, Шәһит исеменә тап төшөрмәҫкә...
Әҙәм балаһы был донъяға үҙ тәғәйенләнеше менән килә, тиҙәр. Бәләкәй сағынан тыпырлап бе­йергә яратҡан ҡыҙ бала ун бер йәшендә, 1934 йылда, тиҫтерҙәре менән Ленинградтағы А.Ваганова исемендәге данлыҡлы хореография училищеһына уҡырға инеп китә. Был осор тураһында Гөлназ Галина әле Тамара Хоҙайбирҙина иҫән сағында сығарған «Тамара Хоҙайбирҙина. Ижади портрет» китабында ентекле тасуирлай. Ғөмүмән, алтынға бәрәбәр ул китапта Тамара Шәһит ҡыҙы хаҡында ғына бәйән ителмәй, ә замандың сәнғәт үҫеше, уңыштары һәм юғалтыуҙары ла һүрәтләнә. Шөкөр, балеринаның үҙе һөйләүҙәренә, күҙәтеүҙәренә таянып яҙылған китап ваҡытында сығып өлгөргән! Юғиһә беҙ йыш ҡына ҡайһы бер мөһим мәлдәрҙе күҙ уңынан ысҡындырыусан. Шәхес тере сағында ҡәҙерле икәне онотола төшә.
Хореография училищеһын­да Тамара Хоҙайбирҙина Н.Кам­кова, Е.Ширипина, А.Ширяев кластарында шөғөлләнә. А.Пуш­кин, М.Романоваларҙан оҫта­лыҡ дәрестәре ала. Бер аҙ ғына алғараҡ сығып, шуны ла әйтеп китергә кәрәктер: һуңынан, үҙе лә уҡытыу эшенә күскәс, Тамара Шәһит ҡыҙы ошо һанап ки­телгән педагогтарының уҡытыу методикаһын ҡулланасаҡ.
1941 йылда, Бөйөк Ватан һуғышы башланғас, училище уҡыусыларын тыуған яҡтарына ҡайтарып ебәрәләр. Өфөлә Тамара Шәһит ҡыҙы башҡа курсташтары менән әле өсөнсө йыл ғына эшләп килгән Башҡорт дәүләт опера һәм балет театры сәхнәһендә ижад юлын башлай. Был мәлдә Киевтан Т.Шевченко исемендәге опера һәм балет академия театры Өфөгә эвакуацияланған була. Милләт, зат айырмай, артистар ҡулға-ҡул тотоношоп, бер ғаиләләй сығыш яһай. Башҡорт труппаһын Зәйтүнә Насретдинова, Хәләф Сафиуллин, Фәүзи Саттаров, Рәйсә Дербишева, Ғәлиә Хафизова, Нинель Юлтыева, Әҙеһәм Нарыҡов, Тамара Хоҙайбирҙина кеүек башҡорт балеты башланғысында торған артистар тулыландыра. Тап ошо мәлдәр башҡорт балетының ныҡлап тыуыуы, аяҡ баҫыуы ваҡыты була ла инде. Милли балет менән бер рәттән Тамара Хоҙайбирҙи­на исемле башҡорт балеринаһы ла үҫеп сыға, тиһәк тә дөрөҫтөр. Был сәхнәлә 24 йыл буйы, халыҡ һөйөүенә ҡойоноп, ижад итәсәк әле ул. Чайковскийҙың «Аҡҡош күле»ндә – Одетта-Одиллия, Б.Асафьевтың «Баҡсаһарай фон­таны»нда – Зарема, Р.Глиэрҙың «Ҡыҙыл сәскә»һендә – Тао-Хоа, Н.Жигановтың «Зөһрә»һендә – Зөһрә һәм башҡа бик күп ролдә­рен тамашасы күңелендә мәңге һаҡланырлыҡ итеп башҡара баш­ҡорт балеринаһы.
Театрҙа эшләй башлаған йылдарҙа Тамара Хоҙайбирҙина ижадының тағы бер бите асыла. Башҡорт опера һәм балет театры балетмейстеры Фәйзи Ғәскәров уға «Мөғлифә» бейеүен һала. Байтаҡ йылдар Хоҙайбирҙинаның «Мөғ­лифә»һе бүтән илдәр алдында республиканың йөҙөн билдәләүсе ынйы бөртөгө булып ҡала.
Артабанғы ижад юлында Тама­ра Шәһит ҡыҙы тыуҙырған образ­дар хоҙайбирҙинаса оҫталыҡ, рухи теремеклек менән сәхнәгә сыға. Балеттан тыш, концерттарҙа башҡорт һәм төрлө халыҡ бейеүҙәре менән сығыш яһауын дауам итә. Респуб­ликаның бейеү сәнғәтен профессиональ юғарылыҡҡа күтәреүҙә уның роле ҙур.
1953 йылда Бухареста уҙғарыл­ған йәштәр һәм студенттарҙың Бөтә
донъя фестиваленә Башҡортостан делегацияһы составында Тамара Шәһит ҡыҙы ла бара. Фестивалдән оло еңеүҙәр, лауреат исемдәре менән ҡайтҡас, Тамара Хоҙайбирҙинаға ВЛКСМ Үҙәк комитетының почет грамотаһы һәм Башҡорт АССР-ның атҡаҙанған артисы тигән юғары исем бирәләр.
1955 йылда Мәскәүҙә башҡорт әҙәбиәте һәм мәҙәниәте декадаһын­да артистка А.Хачатуряндың «Гаянэ» балетынан Нунэ вариацияларын һәм «Мөғлифә»не бейей. Декаданан һуң уны РСФСР-ҙың атҡаҙанған артисы тигән маҡтаулы исем менән бүләкләйҙәр. Ниндәй генә илдә булһа ла, милләт нәзә­кәтлеген, әҙәплеген күрһәтеп, уға ихтирам уятып йөрөй. 1955 йылдағы декада алдынан Тамара Хоҙайбирҙинаны башҡорт милли кейемендә бөтә Рәсәйгә таралған «Огонек» журналының тышлығында баҫтыралар.
Балериналарҙың сәхнә тормошо бүтән ижад кешеләренекенә ҡарағанда ҡыҫҡараҡ. Халыҡ һө­йөүен яулап, ысын легендаға әй­ләнгән Тамара Шәһит ҡыҙы сәх­нәнән китә. Әммә был сәнғәттән китеүҙе аңлатмай әле. Бер осорҙа ижад итеүсе артистар, биш йыл һа­йын йыйылышып, башҡорт бале­тының тыуған көнөн уҙғарып торор була.
Тамара Хоҙайбирҙинаның фотоальбомында был датаны билдәләгән бер нисә фотоһүрәткә юлыҡтым. Йыш ҡына улар бер фонда эшләнгән. Фото артындағы яҙыу ҙа бер үк: Таң Дауыт улы Юлтыев фатиры... Тимәк, уларҙың осрашыу урыны ла бер үк булған. Тормош юлында ниндәй генә ҡаршылыҡ-боролоштар осраһа ла, Хоҙайбирҙина менән Юлтыевтарҙың оло дуҫлығы ғүмерлек була.

Аҫыл сифаттарға эйә остаз

Тамара Шәһит ҡыҙының сән­ғәткә хеҙмәт итеүе Өфө сәнғәт учи­лищеһын, институт тамамлаған мәлдән алып актерҙар әҙерләү, тәр­биәләүҙә әүҙем ҡатнашыуы менән ғүмеренең һуңғы көндәренәсә да­уам итә. Бейеү дәрестәре генә алып бармай, буласаҡ артистарға этикет буйынса ла онотолмаҫ һабаҡтар бирә. Сәнғәт кешеһе бит тышҡы донъяны ғына түгел, ғәҙәти кеше күҙенә салынмаған йөрәк ялҡынын, күңел тулҡынын да үткер күреүсән. Студенттары әле бөгөн дә уның ошо сифатын хәтерләй. «Ул беҙҙең өсөн икенсе әсәй булды. Зарланмаһаҡ та, күҙ ҡарашынан хәлебеҙҙе аңлай белгән кеше ине», – ти улар.
Профессор, РСФСР-ҙың һәм Башҡорт АССР-ының атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре, С.Юлаев ордены кавалеры Миләүшә Мортазина хәтирәләренән: «Тамара Шәһит ҡыҙы менән аралашып йәшәү ғүмеремдең иң бәхетле миҙгелдәре ине. Уның сәхнәлә бейегәнен күрҙем, уның менән ғорурландым. Арабыҙҙа өс кенә йыл айырманы һанға алмай, тиңдәштәр булып аралаша белдек. Ул тиклем һоҡланғыс кешене беҙҙең араға ебәргәне өсөн Хоҙайға рәхмәтлемен. Мин уның вокалистар менән эшләүен күрҙем. Кинәнес! Әгәр ошо һүҙҙең көсәйтеү дәрәжәһе булһа, Тамара Шәһит ҡыҙының фиғелен арттырыр тип ҡурҡмайым, тап килер. Ул йөрәк йылыһын тирә-йүненә өләшеүҙән шатлыҡ ала белде. Ул миңә, ихтирам билдәһе тип, әсәһенең һырғаларын, йө­ҙөгөн бүләк иткәйне. Бер ҙә сис­мәй кейәм. Сөнки унда Маһруй һәм Тамара Хоҙайбирҙиналарҙың йылыһы бар. Мин уның ихласлы­ғын тойоп йәшәйем. Йөҙөгөмә ҡараған һайын йылмаям, Тама­раның йылмайыуын күҙ алдына килтерһәм, миңә әле лә рәхәт. Йәшәйешебеҙҙә исемдәре тик ҙур хәрефтәр менән генә яҙылыр ошондай шәхестәр күп булыуын теләйем».
Башҡортостандың һәм Рәсәй­ҙең халыҡ артисы Хөрмәтулла Үтәшев тә күңелендә онотолмаҫ хәтирәләр һаҡлай: «1982 йылдың 3 июлендә Тамара Шәһит ҡыҙын тәүгә күрҙем. Алты-ете кеше алдына сәхнәгә күтәрелдем. Шиғырҙарымды һөйләп бөтөр-бөтмәҫтән мине туҡтатҡайнылар, ҡаушап киттем. Шунан комиссияла ул­тырған бер апай, салбар бала­ғыңды төр, тине. Тән төҙөлөшөн ҡарайҙар икән. Шунан һуң, төрлө ритмдар һуғып, шул ритм­да атлауымды тикшерҙе. Ул апайҙың әсәйҙәрсә ҡарашын, яр­ҙамға ынтылып тороуын һиҙ­ҙем. Аҙаҡтан белеүемсә, Тамара Шәһит ҡыҙы булып сыҡты. Дүрт йыл беҙгә бейеү серҙәрен асты Хоҙайбирҙина. Бөтә донъяны гиҙеп сыҡҡан шәхестең һәр ерҙә лә Башҡортостандың йөҙө булып йөрөгәнлеген беләбеҙ. Үҙе үткән мәктәпте беҙгә тапшы­рырға тырышты ул. Һөнәре оҫ­таһы. Дәрестәрҙә ныҡ талапсан булды. Йылы һүҙ ҙә таба белде, һөҙөмтәләргә лә иреште.
Тыуған төйәккә иғтибарын, халҡына мөнәсәбәтен ул беҙҙең аша ла еткереүгә өлгәште. Яуаплылыҡ итеп күргәндер инде. Ни тиһәң дә, башҡорт халҡы­ның аҫыл улының ҡыҙы бит ул!
Рухландырҙы, сәмләндерҙе, дәрт­ләндерҙе. Һәр кемебеҙгә маяҡ ҡуйып, ҡанатландыра алды.
Нисәнселер йылда Шәһит Хоҙайбирҙиндың бер юбилейын үткәргәндәре иҫтә. Сәхнәгә уның ҙур портретын элгәндәр. Хәҙерге кеүек фотоһүрәттәр алышынып тороу юҡ ине әле. Мин Шәһит Хоҙайбирҙинға арналған бер шиғыр һөйләнем. Образға инерлек итеп, портреттағы революционер һымағыраҡ итеп кейенгәнмен. Һөйләнем. Һуңынан Тамара Шәһит ҡыҙы миңә рәхмәт әйтте. Ҡиәфәтең атайымдыҡы һымаҡ булды, тине.
Уҡыуҙы тамамлап, актер оҫталығы, сәхнә теле буйынса үҙем студенттар уҡыта баш­лағас, Тамара Шәһит ҡыҙының коллегаһы булып киттем. Уның алдан күрә белеүсәнлегенә хайран ҡала инем. Студенттары хаҡында бөтәһен белә һәм киләсәктә ул кешенән ниндәй актер сығасағын да тос ҡына итеп әйтеп бирә. Уның кафедрала, тотош институтта авторитеты ҙур булды. Йыйылыштарҙа ла эш буйынса ғына, ышаныслы, тура итеп әйтә белде. Ҡыҙында – атаһының дауамы, холҡо, фиғеле. Һөйләмдәре ҡыҫҡа, әммә үткер булды».
Маһруй Шәрип ҡыҙының Тамарала тәрбиәләгән матур си­фаттарының береһе – тоғролоҡ. Донъялағы иң аҫыл сифаттарҙың береһе бит ул! Үҙеңә, халҡыңа, туғандарыңа, дуҫтарыңа, яҡын­дарыңа тоғро ҡалыу – былар бер ни менән дә үлсәнмәй. Шағирә Фәүзиә Рәхимғолова «Тоғролоҡ» тигән шиғырында ошоға баҫым яһай:

Маhруй апай менән ҡыҙы баҫты
Шәhит ағай рәсеме алдына.
Йөрәктәре генә hөйләй булыр,
Ике илаhи hын, ике сабыр,
Уға бағып тынып ҡалдылар...
Ҡарап торҙом изге йәндәргә мин:
Әҙәп, hөйөү, hағыш, ҡыйыулыҡ!
Гүзәллек hәм сафлыҡ,
тоғролоҡто
Иман итеп hәйкәл ҡойорлоҡ!
Иман итеп hәйкәл ҡойорлоҡ!

1977 йылдың 21 июлендә Күгәрсен районы Хоҙайбирҙин (Бесәнсе) ауылында Шәһит Хоҙай­бирҙиндың музейы асыла. Был тантанала республика һәм район етәкселеге, бөтә ауыл халҡы һәм Тамара Шәһит ҡыҙы ла ҡатнаша. Ул музей өсөн күп кенә экспонаттар – атаһының шәхси әйберҙә­рен, фотоһүрәттәр һәм үҙенең сәх­нә кейемен бүләк итә. Өфөлә лә Ш.Хоҙайбирҙин йорт-музейы бар, ләкин унда Тамара Хоҙайбирҙина тураһында мәғлүмәт аҙ. Был исем халыҡҡа бар тулылығында барып етеүгә лайыҡ.
Шәһит Әхмәт улының ҡыйыу, ялҡынлы йөрәк уты ҡыҙына күскән тиерһең: теләгәненә өлгәшеүсән, ҡара тырыш Тамара Хоҙайбирҙина – башҡорт балеты сәнғәтендә тәрән эҙ ҡалдырған балерина. «Мөғлифә»һе менән бүтәндәрҙе башҡорт халҡы­на ғашиҡ иттерә алған бейеүсе, аҡылы, күркәм холҡо менән бөгөн дә һағынып иҫләр остаз ул.
Әсәһе мәңгелек донъяға күскәс, Тамара Шәһит ҡыҙы атаһы менән әсәһенең һөйөү гөлө – йәсминде һулытмай. Уға һыу ҡойған һайын яҡындары менән аралашҡандай булып йәшәй. «Маһруй апай был донъянан киткәс, Тамара Шәһит ҡыҙының етемһерәп ҡалғаны һиҙелде. Хәлен белергә килһәк, йүгереп йөрөп өҫтәл әҙерләй, әсәһе кеүек бешеренә. Әммә күңел бошоноуын баҫа алмай оҙаҡ ыҙаланды», – тип хәтерләй Тамара Шәһит ҡыҙының яҡын туғаны.
1998 йылдың апрелендә мәш­һүр балерина күҙҙәрен мәңгелеккә йома. Ләкин уның хаҡында хә­тирәләр китаптарҙа, музейҙарҙа һәм уҡыусылары йөрәгендә һаҡлана. Тамара Шәһит ҡыҙы Хоҙайбирҙина – был донъяға, студенттарына үҙенең күркәм сифаттарын мираҫ итеп ҡалдыра алған оло шәхес ул.

Әҙәбиәт

Г.С.Галина. Тамара Худайбердина. Творческий портрет. – Уфа, Китап, 1996.