Социомәҙәни күренеш булараҡ башҡорт теле: проблемалар һәм перспективалар

«Ватандаш»+ фәнни-ижтимағи форумы йәйге каникулдан һуң үҙенең эшен дауам итә. Был юлы ул «Башҡорт теле социомәҙәни күренеш булараҡ: проблемалар һәм перспективалар» тигән темаға арналды. Унда Башҡорт дәүләт университеты ғалимдары, филология фәндәре докторҙары Ғиниәт Ҡунафин, Гөлфирә Абдуллина, Башҡортостан Мәғарифты үҫтереү институты доценттары, филология фәндәре кандидаттары Фәнзил Санъяров менән Әхәт Илмөхәмәтов, шағирәләр, йәмәғәт эшмәкәрҙәре Гөлфиә Иҙелбаева, Гүзәл Ситдиҡова, яҙыусы Әмир Әминев, журналист Зәйтүнә Ниғмәтйәнова һәм студенттар ҡатнашты. Һөйләшеүҙе «Ватандаш» журналының баш мөхәррире, БДУ-ның журналистика кафедраһы мөдире, филология фәндәре кандидаты Рәшиҙә Рәфҡәт ҡыҙы Мәһәҙиева алып барҙы.

Алда әйтеп үтелеүенсә, ысынлап та, тел беренсе сиратта ғаиләлә асыла. Һәм ошо үҙгәрештәрҙең телгә лә йоғонтоһо булмай ҡалмаҫ, тип өмөтләнәм. Беҙгә милли сәйәсәт мәсьәләләрен көйләүсе, хәл итеүсе орган да кәрәк. Ул әлеге шау-шыуҙы ла бер аҙ баҫыр ине. Беҙҙең йәмәғәт ойошмалары күп кенә. Улар матур ғына эшләргә лә өйрәнде. Ағинәйҙәр, ҡатын-ҡыҙҙар, уҡытыусыларҙың төрлө ойошмалары һ.б. Дини ойошмалар ҙа күбәйә башланы. Улар үҙҙәренсә эшләй, әммә финанс менән тәьмин ителмәгән. Дәүләт ойошмалары түгел. Мәҙәниәт министрлығында милли сәйәсәт бүлеге булдырылһа, ниндәйҙер кимәлдә ошо бурыстарҙы үтәр ине. Милли мәсьәләне күтәрмәһәң, уның менән шөғөлләнеүсе дәүләт органдары булмаһа, ул мәсьәлә юҡ тигән һүҙ түгел. Ул проблема бар һәм уны дәүләт кимәлендә хәл итергә кәрәк. Икенсе мәсьәлә: ир-егеттәр ауылдан китә, тибеҙ. Әйткәндәй, хәҙер ҡатын- ҡыҙҙарыбыҙ ҙа китә башланы. Улар ҡайҙа бара һуң? Күберәге район үҙәктәренә, ҡалаларға. Бына шуларҙың социаль һәм башҡа мәсьәләләрен хәл итеүҙе законлаштырыу кәрәк. Юғиһә, эш урындары, торлаҡ булмау сәбәпле, улар кире ауылға ҡайта, йәнә сығып китә. Бына шулай ҡамғаҡ кеүек йөрөй халҡыбыҙ. Халҡыбыҙҙы ситкә сығарып ебәрмәй, үҙебеҙҙә ҡалдырһаҡ, демография мәсьәләһе лә хәл ителер ине. Миңә, халыҡ шағиры булараҡ, йыш ҡына ауылдарға, райондарға сығырға, мәктәптәрҙә осрашыуҙарҙа, төрлө кисәләрҙә ҡатнашырға тура килә. Бына шул ваҡытта уҡыусыларҙың “Йәншишмә”, “Аманат”, “Аҡбуҙат” кеүек балалар баҫмаларын алдырмауы, уҡымауы күҙгә ташлана. Бында уҡытыусыларҙың да ғәйебе бар, тип иҫәпләйем. Сөнки улар үҙҙәре лә матбуғат баҫмаларын уҡымай. Уның өсөн мотлаҡ министрлыҡтан баҫым кәрәкме икән ни?! Уҡытыусылар ҙа һүлпәнәйҙе, элек беҙ уҡыған саҡтағы кеүек түгел.

Гәзит-журналдарға ҡағылғас, тағы бер мәсьәләгә туҡталып китмәй булмай. Беҙҙең иң күп яҙышҡан, көнүҙәк темаларҙы яҡтыртҡан, ил мәсьәләрен күтәргән журналистарыбыҙ эштән китә. Был бик ҙур проблема, тип иҫәпләйем. Телгә туранан-тура ҡағылған проблема. Уларҙы нисә йылдар уҡытып сығараһығыҙ, улар тәжрибә туплай. Эшенән китергә мәжбүр була, сөнки үҙ-үҙен хөрмәт иткән журналист аҙ ғына эш хаҡына эшләп йөрөмәйәсәк.

— Телдең төп функцияһы — коммуникатив функция. Шул уҡ ваҡытта тел тарихи хәтерҙе һаҡлаусы, мәҙәни мираҫты тапшырыу сараһы ла. Шуға күрә башҡорт телендә ижад итеүсе яҙыусыбыҙ Әмир Мөхәмәт улы Әминевҡа һүҙ бирәйек.

— Бик матур ғәмәли фекерҙәр, тәҡдимдәр яңғыраны, быныһы яҡшы. Нисек кенә булмаһын, бөгөнгө көндә, ҡыҙғанысҡа ҡаршы, был мәсьәлә политологик төҫ ала, сәйәси мәсьәләгә күсә бара. Тел — ул ябай аралашыу сараһы ғына түгел, ул милләттең фекерләү рәүешен, асылын күрһәтеп биреүсе ҙур ҡорал. Шул уҡ әҙәбиәтен, мәҙәниәтен, бына мин тиңдәр араһында тиң тип күрһәтеп бирә ала. Милләттең йөҙө ошонда. 20 йыллап ваҡыт Мәғариф министрлығындағы хәлдәрҙе лә күҙәтә барабыҙ. «Йыл уҡытыусыһы» республика бәйгеһе, «Башҡорт теле һәм әҙәбиәте йыл уҡытыусыһы» төбәк-ара конкурсының жюри ағзаһы булырға, жюри рәйесе вазифаһын атҡарырға тура килде. Методика һәм ме- тодтар, алымдар тураһында уйлаһаң, ысынлап та, был фән үҫә, үҙгәрә. Заман башҡа — заң башҡа. Бына шунда беҙҙең эшләп еткермәү күҙгә бәрелеп тора. Уҡытыусыларыбыҙ теге алым, бының алымы, тегенең технологияһы тип бөтәһен дә алырға тырыша. Компьютер, интерактив таҡталар менән дәрес үткәрәләр. Ҡыҫҡаһы, Сингапур технологияһына тиклем ҡулланып бөттөләр, ә үҙебеҙҙең Башҡортостан, йә булмаһа башҡорт уҡытыусыһының исеме менән йөрөгән бер генә алым да, технология ла юҡ. Һәр бер тел, һәр бер әҙәбиәт — ул милли һыҙатлы әйбер. Сингапур технологияһын ҡулланыу яҡшы, һүҙ ҙә юҡ, ә ниңә һуң үҙебеҙҙең милли йөҙҙө асып бирерлек технология уйлап тапмайбыҙ? Кем эшләргә тейеш? Әлбиттә,мәктәптә 20—30-ар йыллап эшләгән уҡытыусы. Уҡытыусылыҡ эше ябай ғына һөнәр түгел. Ул тәбиғәттән бирелгән талант. Кемдер барып дәрес үткәреп кенә ҡайтыу өсөн йөрөй икән — булмай. Беҙ аҙ һанлы халыҡ. Һәр беребеҙ тел, милләт киләсәге өсөн янған осраҡта, һәр хәлдә янырға тырышҡан осраҡта ғына һөҙөмтәгә өлгәшеп булалыр. Милләт һаҡланып ҡалһын өсөн, исмаһам, уҡыусыларҙың 73 проценты үҙ телендә белем алырға тейеш. Беҙҙә иһә бөгөн ул — 43 процент. Уныһы ла ҡағыҙҙа ғына. Яңыраҡ Рәсәй—Башҡортостан телеканалында «Хәйерле иртә» тапшырыуын ҡарап ултырам. «Батырҙар үҙебеҙҙең арала» тигән тапшырыу. Балалар тураһында. Күгәрсен районынан алты баланы ҡотҡарған ҡыҙҙы күрһәтәләр. Тапшырыу башҡортса бара. Бер һүҙ башҡортса белһәләрсе! Был дәүләт учреждениеһындағы беҙҙең эшмәкәрлек һөҙөмтәһе. Ошондай миҫалдар аҙым һайын. Бөгөн мәктәптә беҙҙең балалар 100 процент рус телен, 100 процент сит телде өйрәнә, берәү ҙә һорап та тормай. 1999 йылда «Башҡортостан телдәре тураһында» закон ҡабул ителде һәм 2006 йылда «Мәғариф тураһында»ғы законға үҙгәрештәр индерелгәс кенә ғәмәлгә ашырыла башланы. Әйткәндәй, аҫаба халыҡтың телен дәүләт теле итеп Рәсәй төбәктәре араһында иң һуңғы булып Башҡортостан ҡабул итте. Шулай итеп, 2006 йылдан рус теле менән бер рәттән мотлаҡ башҡорт телен дәүләт теле булараҡ өйрәнеүҙе мәктәптәргә индереп алып киттек. Комиссиялар эшләй башланы. Үҙем дә ҡатнаштым. Бөгөн шул комиссияның эшен кире аяҡҡа баҫтырыу мәсьәләһен күтәрергә ине. Дәүләт эргәһендә, хөкүмәт эргәһендә. Терминология комиссияһының эшен йәнләндерергә. Алтаҡталарҙы башҡортса яҙыу онотолдо. Был йүнәлештә эш алыр барылған мәлдә яҙылғандары тора, ә яңы асылған учреждениеларҙа — юҡ. Бының өсөн һәр кемебеҙҙең үҙ фекерен еткереүе кәрәк. Нисек кенә булмаһын, үҙебеҙҙән күп нәмә тора. Ата-әсәләр тураһында. Мәктәптәргә уҡыусылар менән осрашыуҙарға йөрөйбөҙ. Беҙгә балалар менән генә түгел, ә ата-әсәләр менән дә осрашыуҙар үткәрергә кәрәк булғанлығына хәҙер ныҡ инандым. Сөнки 2006 йылда башлаған эшебеҙ 2013 йылда законға индерелгән үҙгәрештәр буйынса юҡҡа сыҡты ла ҡуйҙы. Хәҙер барыһы ла ата-әсәләр һәм мәктәп етәкселеге ҡарамағында. Мәктәп директоры бөгөн республикабыҙ парламенты ҡабул иткән закондарҙы тормошҡа ашырыуҙа үҙе хан булып ултыра ала. Сөнки телде уҡытыу-уҡытмау — уның компетенцияһында һәм ата-әсәләрҙең теләгендә. Ә дәреслектәр, федераль, региональ компоненттар тураһында һөйләй башлаһаң, уйылып китерлек әйберҙәр туп-тулы. Шуға күрә уларҙы ла зарланып ултырмай ғына, ниңә әле шул уҡ ата-әсәләр, мәктәп директорҙары һәм РОНО мөдирҙәре менән эшләмәҫкә?! Балаларыбыҙҙы әсә телендә тәрбиәләү генә етмәй, өсөнсө быуын-ейән- ейәнсәрҙәребеҙҙе лә үҙ мөхитебеҙҙә тәрбиәләү мөһим. Шул быуын һүндеме, телдең киләсәге лә юҡ, тигән һүҙ.

— Заман үҙгәрә һәм телде һаҡлау технологиялары ла үҙгәрә. Бөгөнгө көндә телде һаҡлауҙа интернетты файҙаланырға була. Һәм уның бер ысулы тип википедияны әйтер инем. Башҡорт Википедияһы әлеге көндә һиҙелерлек темптар менән алға бара. Ер йөҙөндә барлығы 300-гә яҡын телдә википедия бар. Иң ҙур википедия — инглиз телендә. Һәм Рәсәйҙә беренсе булып Башҡорт

Википедияһы юзер-төркөм төҙөнө һәм ул донъялағы 50 юзер-төркөм араһына ингән. Википедия — ул донъяуи энциклопедия. Ер йөҙөндә ниндәй мәғлүмәт бар, барыһы ла инглиз википедияһында теркәлеп бара, шунан рус теленә тәржемә ителә. Ә беҙ башҡорт теленә әйләндерәбеҙ. Унда ирекмәндәр эшләй. Зөфәр Сәлихов ун йыл буйы википедияны бер үҙе тиерлек алып барған кеше. Аҙаҡ Рөстәм Ғатауллин ҡушылған. Әле иһә унда әүҙем эшләгән 50-ләп кеше бар. Улар араһында Мәләүездән уҡыусы Азат Алтынсурин кеүек йәштәрҙең дә булыуы һөйөнөслө хәл. Әммә иң әүҙемдәре — викиөләсәйҙәр, йәғни хаҡлы ялдағы апайҙар. Тап шундайҙар Бөрйәндә хакимиәт менән берлектә яңыраҡ үҙҙәренең районының порталын төҙөнө. Икенсе төрлө әйткәндә, райондың электрон энциклопедияһын, сөнки википедиялағы Бөрйән районы тураһындағы бөтә материал шунда ҡуйылып бара. Википедияла мотлаҡ тәржемә ителергә тейешле мәҡәләләр бар. Ошо исемлеккә беҙ «Урал батыр» эпосы тураһындағы мәҡәләне индерергә теләйбеҙ. Исемлеккә инһә, ул бөтә телдәргә тәржемә ителәсәк. Башҡортса йәнһүрәт кәрәк, тибеҙ. Марий Элдағы бер коллегабыҙ википедияға мари телендә һигеҙ сериялы йәнһүрәтен һалған. Хәҙер бөтә донъя уны ҡарай, үҙ телдәренә тәржемә итә. Википедияла бер-ике тел генә түгел, күп телдәрҙе өйрәнергә мөмкинлек бар. Әле Гүзәл Рамаҙан ҡыҙы — башҡорт-монгол һүҙлеген, Мәскәүҙәге бер егетебеҙ башҡорт-инглиз һүҙлеген төҙөй. Проекттар күп, һәр береһе менән эшләргә була. Телде һаҡлауға финанс кәрәк, закондар кәрәк, тибеҙ, телде һаҡлау өсөн иң беренсе сиратта теләк һәм үҙеңә яуаплылыҡ алыу кәрәк. Беҙҙең олатай-өләсәйҙәргә телде һаҡлауға, киләсәк быуынға өйрәтеүгә бер ниндәй министрлыҡ та, аҡса ла, методика ла кәрәкмәгән. Бөтөн методика — беҙҙең халҡыбыҙҙың менталитетында. Беҙгә шул менталитетты юғалтмаҫҡа ғына кәрәк.

— Бөгөн беҙ бик ҡатмарлы хәлдә ҡалдыҡ. Бер кемгә лә еңел түгел. Сөнки кәңәшләшеп эшләү тигән принципты юғалтып барабыҙ. Юғиһә шул тиклем абсурд күренештәрҙе күҙәтергә тура килмәҫ ине. Бер генә миҫал: башҡорт балаһы башҡорт телен туған тел булараҡ һәм шул уҡ ваҡытта уны дәүләт теле булараҡ өйрәнергә тейеш. Был бит бер өйгә ике ишек яһаған кеүек. Мин был аҙнала был ишектән йөрөйөм, киләһендә — икенсеһенән. Ә ниңә берәүһенән генә инеп булмаймы ни? Йәғни туған телде өйрәнеү генә етмәйме? Бына ошоноң менән һис кенә лә килешә алмайым.

Икенсенән, теге йәки был үҙгәрештәр бара икән, беҙ уға әҙер торорға тейешбеҙ. Быйылғы уҡыу йылынан башлап республикабыҙҙа һәм Рәсәйҙәуҡытыу программаһына инглиз теле менән бер рәттән йәнә бер сит тел индерелде. Уға бөтә Европа телдәре инә. Мәҫәлән, немец, француз, испан теле һ.б. Башҡортлоғобоҙҙо онотмайыҡ. Икенсе тел тәҡдим итәләр икән, бер ниндәй испан теле лә, немец, француз теле лә булырға тейеш түгел. Фарсы һәм ғәрәп телен өйрәнергә кәрәк. Бына был ҡайһы бер уйланылмаған ҡарарҙарға лайыҡлы яуап булыр. Шуға күрә ошо фекерҙе ата-әсәләргә еткереү фарыз. Әгәр ҙә фарсы йәки ғәрәп телен һайлайбыҙ икән, XVIII—XIX быуаттағы рухи ҡомартҡыларыбыҙға кире ҡайтабыҙ, тигән һүҙ. Икенсенән, төрки илдәр менән бәйләнеш нығый, ислам дине көсәйә, башҡорт балаһы киләсәктә Ҡөрьән Кәрим аша донъя рухи ҡиммәттәренә күтәреләсәк. Туған телде һайлап өйрәнеү менән бөтөнләй килешмәйем. Ниңә беҙ ата-әсәне, Тыуған илде һайламайбыҙ?! Минеңсә, был хоҡуҡиәткә ҡаршы килгән күренеш. Сөнки рус, инглиз, немец телен бер кем дә һайламай, мәжбүри рәүештә өйрәнә. Ә туған тел — башҡорт, татар, сыуаш телен һайларға тейеш! Ҡайҙа бында логика? Республикабыҙҙа башҡорт йәмәғәт ойошмалары күбәйеп китте. Крыловтың мәҫәлендәге аҡҡош, ҡыҫала, суртан кеүек, төрлөһө төрлө яҡҡа тарта. Шул арҡала милләт тарҡала. Ни өсөн ошо ойошмалар барыһы ла Бөтә донъя башҡорттары ҡоролтайы башҡарма комитетының ҡанаты аҫтында түгел?! Ул саҡта кәңәшләшеп, бер төптән эшләр инек.

Сығыштарҙа төплө фекерҙәр, эшлекле тәҡдимдәр күп булды

— Башҡорт балалар баҡсалары, мәктәптәренең исемдәре есеменә тап килһен ине. Ысынында уларҙа үҙебеҙҙең милләт балалары нисә процент ҡына тәшкил итә һуң? Үҙҙәре ҡараған микрорайонда йәшәгән төрлө милләт бала- ларын ҡабул иткәс, милли рух һүнеп ҡала бит. Ысын башҡорт балалары ғына тәрбиәләнһен ине бындай белем һәм тәрбиә усаҡтарында.

Стәрлетамаҡ ҡалаһының Жәлил Кейекбаев исемендәге 3-сө һанлы гимназияһында ошо көндәрҙә генә эксперименталь майҙансыҡ ойошторҙоҡ. Башҡорт телен ҡала шарттарында уҡытыу һәм һаҡлауға йүнәлтеләсәк уның эшмәкәрлеге. Алты йылға иҫәпләнгән эш планында башҡорт теле буйынса электрон әсбаптар, телде үҙ аллы өйрәнеүгә ҡоролған программалар төҙөү ҙә күҙаллана.

Һөйләшеүҙә төплө фекерҙәр, эшлекле тәҡдимдәр күп булды. Шулай ҙа төп һығымталар ябай һәм асыҡ:

1) Телебеҙҙе һаҡлау өсөн һәр кем үҙ урынында ҡулынан килгәнде эшләргә тейеш.

2) Милли тәрбиә мәсьәләләре буйынса ата-әсәләр менән дә эш алып барыу талап ителә.

3) Тел мәсьәләһендә йәмғиәтебеҙҙә килеп тыуған тарҡаулыҡ кисекмәҫтән бөтөрөлөп, берҙәм, эҙмә-эҙлекле эшмәкәрлеккә әүерелергә тейеш!