«ИҢДӘРЕМДӘ БӨТӘ ДОНЪЯ ЙӨГӨ…»

Яугир ҡәләмен ташламай

Ғилемдар Йыһандар улы 1923 йылдың 16 июнендә Саҡмағош районының Иҫке Балаҡ ауылында тыуып үҫкән. Ауылында башланғыс мәктәпте, 1938 йылда күрше Тәйнәш ете йыллыҡ мәктәбен тамамлағас, ул Өфө педагогия учи­лищеһына уҡырға инә. 1939–1941 йылдарҙа Дәүләкән башҡорт педагогия училищеһында белем ала. Бөйөк Ватан һуғышы башланғас, хәрби хеҙмәткә саҡырыла. Тәүҙә Өфө пехота училищеһында уҡый, запас уҡсы полктың курсанты була. 1942 йылдың майында фронтҡа оҙатыла. Калинин фронтындағы, Великие Луки, Белый һәм Старая Русса ҡалалары эргәһендәге, Курск дуғаһындағы ҡан ҡойғос һуғыштарҙы үтеп, Украина, Польша, Германия һәм Австрияны фа­шистарҙан азат итеүҙә ҡатнаша. Яуҙа күрһәткән батырлыҡтары өсөн II дәрәжә Ватан һуғышы, ике тапҡыр Ҡыҙыл Йондоҙ ордены һәм миҙалдар менән бүләкләнә.
1945 йылда фронттан ҡайтҡас та Башҡорт педагогия институты­ның тел һәм әҙәбиәт факультетына уҡырға инә. Уны тамамлағас, бер ни тиклем ваҡыт Бөрө ҡалаһындағы пединститутта һәм педучилищела уҡыта. 1950–1953 йылдарҙа Мәскәү дәүләт университеты аспи­рантураһында уҡый. «Башҡорт поэзияһында совет кешеһе обра­зы» тигән темаға кандидатлыҡ дис­сертацияһын яҡлап ҡайтып, СССР Фәндәр академияһы Башҡортостан филиалының Тарих, тел һәм әҙәбиәт институтында ғилми хеҙмәткәр булып эшләй. 1955–1958 йылдарҙа «Башҡортостан» гәзитенең баш мөхәррире вазифаһын башҡар­ғандан һуң, йәнә институтҡа ҡайта. 1957–1966 йылдарҙа рес­публиканың Журналистар союзын етәкләй. 1966 йылда «Мәжит Ғафури ижады» темаһына диссертация яҡлап, филология фәндәре докторы тигән ғилми дәрәжәгә лайыҡ була. Хаҡлы ялға киткәнгә тиклем институтта башҡорт әҙәбите тарихы һәм теорияһы буйынса ентекле тикшеренеүҙәр алып бара.
Ғилемдар Рамазановтың әҙәби ижад менән мауығып китеүе һуғыш алды йылдарына тура килә. Дәүлә­кән педучилищеһында уҡыған сағында бигерәк тә әүҙем яҙыша башлай. Һабаҡташтары, буласаҡ ҡәләм оҫталары Хәким Ғиләжев, Шәриф Бикҡол, Муса Ғәлиҙәр менән яҡындан аралашыу уға шиғриәт донъяһына инеп китеүгә этәргес бирә. 1939 йылда уҡ ижад емештәре әҙәби альманахта һәм «Йәш төҙөүсе» гәзите биттәрендә баҫылып сыға. Яугирлыҡ осоронда ла ҡәләмен ташламай йәш шағир, байтаҡ лирик әҫәрҙәрҙән тыш, «Зоя» һәм «Украина тураһында йыр» тигән поэмалар ижад итә.
1947 йылда тәүге шиғри йы­йынтығы – «Беҙҙең быуын» кита­бы баҫылып сыға. Был китапҡа авторҙың башлыса һуғыш йылдарында ижад иткән әҫәрҙәре ингән һәм унда шағир үҙ быуыны вәкилдәренең яу яландарында күрһәткән ҡаһарманлығына дан йырлай.
Артабанғы йылдарҙа донъя күргән «Яҡты юлдар», «Һөйөү һүҙе» һәм айырыуса «Йәшлек юлдары» исемле китаптары менән Ғилемдар Рамазанов үҙен өлгөрөп еткән шағир итеп таныта. Яуҙа һәм хеҙмәттә уҙған йәшлек йылдары, беренсе мөхәббәт, замана күренештәре, быуындаштарҙың яҡты образдары, халыҡтар дуҫлығы, тыныслыҡ өсөн көрәш, киләсәккә хыялдар – уның был осор шиғриәтендә үҙәкләшкән тема һәм мотивтар. Ошо китаптарға ингән «Иҙел буйындағы ҡалала», «Йәшлек таңдары» кеүек поэмаларында автор йәнле итеп үҙ тиҫтерҙәре, ҡор­ҙаштарының һуғыштан һуңғы тыныс төҙөлөш шарттарындағы тормош юлдарын, бай хыялдарын һәм хеҙмәттәге ҡаҙаныштарын тасуир итә. Шағирҙың боронғо башҡорт героик эпос үрнәктәре, ҡобайырҙары мотивына ҡоролған «Урал поэмаһы» тигән әҫәре иһә үткәндәге тарихи-социаль ваҡиға­ларҙы һәм күренештәрҙе киң иң­ләүе һәм эҙмә-эҙлекле итеп үҙ заманы ысынбарлығы менән ялғауы йәһәтенән характерлы.
Уның «Ғәжәп сәйәхәт», «Ерән ҡашҡа» тигән йыйынтыҡтарына ингән «Урманда», «Ағайым хаты», «Бәпес» кеүек шиғырҙары һәм
«Ауыл ҡыҙы», «Ерән ҡашҡа» ише поэмалары балаларға, үҫмерҙәргә төбәп яҙылған һәм тәрән граждан­лыҡ пафосы менән һуғарылған, патриотик тойғоларға сорналған.
Шағирҙың айырым лирик әҫәр­ҙәренә Т.Шәрипов, Ғ.Дәүләтбирҙин кеүек композиторҙар тарафынан көй яҙылып, улар ха­лыҡтың яратҡан йырҙарына әүерелде. «Имәндәр шаулай», «Байрамғол юрғалары» йырҙары нәҡ шундайҙарҙан. Һүҙҙәре лә, көйө лә йәш-елкенсәктең күңеленә ятышлы булғанғалыр, күрәһең, 1970–80 йылдарҙа ауыл йәштәре араһында «Имәндәр шаулай» айырыуса популяр йыр булды.
Һуңынан Өфөлә генә түгел, Ҡа­зан һәм Мәскәү нәшриәттәрендә лә донъя күргән «Урал поэмаһы», «Атай янында», «Заман еле», «Ярты быуат» («Полвека»), «Илле йәштәгеләр», «Салауат илендә» («В стране Салавата»), «Һалдат һүҙе» («Слово солдата»), «Өмөт» («Надежда»), «Башҡорт бал­ладаһы» («Башкирская баллада»), «Алтмыш аҙым», «Йәшлектә ҡунаҡта» кеүек китаптарында иһә шағирҙың уй-хистәре тағы ла тәрәнәйә, сағыуыраҡ төҫ ала.

Ил яҙмыштары тәрән уйҙарға һала

Шағир һис бер нәмәгә лә бита­раф түгел, уны донъялыҡтағы һәр ваҡиға, күренеш, кеше, халыҡ, ил яҙмышы борсой, берсә ҡыуан­дырып, берсә хәсрәтләндереп тәрән уйҙарға һала.

Иңдәремдә бөтә донъя йөгө,
Оло борсоу биләй күңелде.
Минең йортом – ерҙең үҙәгендә,
Йөрәгендә тыуған илемдең
[2, 274-се б.], –
тип яҙҙы ул бер шиғырында.

1980 йылдарҙа илебеҙҙә һәм тыуған республикабыҙҙа экология мәсьәләләре үтә лә киҫкенләшеп киткәс, шағир ижадында тәбиғәтте ҡурсалау һәм һаҡлау темаһы үҙәкләште. Был йәһәттән «Тәбиғәт хаҡында уйланыу» әҫәре айырыуса характерлы. Унда автор үҙенең йәшлек йылдарында кешенең тә­биғәттән өҫтөн булырға маташып уға ҡарата аяуһыҙлыҡ күрһәтеүен бик үкенеп-әсенеп хәтергә ала һәм замандаштарын уянырға, был хәүефле аҙымдан баш тартырға саҡыра:

Сәйерерәк булды беҙҙең йәш саҡ:
Лозунгылар менән һөйләштек,
Мәрхәмәтте унан көтмәйек,
тип
Гел тәбиғәт менән көрәштек.

Һис йәлләмәй ҡырҡтыҡ
урмандарҙы
Һәм киптерҙек көмөш күлдәрҙе,
Ҡороттоҡ беҙ йырсан
шишмәләрҙе,
Туғайҙарҙа үҫкән гөлдәрҙе.

Бөгөн инде моңһоу ғына уҙам
Һирәгәйгән урман янынан,
Йылға буйҙарында күптән
бөткән
Ҡуйы ҡамыштарҙы һағынам…

Әй кешеләр! Урман, туғайҙарҙың,
Тау-таштарҙың ҡәҙерен белегеҙ,
Тәбиғәт – ул беҙҙең үткәнебеҙ,
Тәбиғәт – ул килер көнөбөҙ!
[2, 462-се б.]

Әҙиптең 1980 йылдар аҙағында – 1990 йылдар башында ижад иткән «Алданыу», «Яҡындар», «Ҡаты хөкөм итмәгеҙ», «Уйланыуҙар», «Сталин, 37…», «Халыҡ, тибеҙ…» кеүек шиғырҙарында һәм «Рудольф Нуриев», «Европаға хат» поэмаларында үткәндәргә тәнҡит күҙлегенән бағыу, ватан һәм ватансылыҡ, шәхес һәм халыҡ, дуҫлыҡ һәм хыянат, миллилек һәм интернационаллек кеүек төшөнсәләргә яңыса ҡарау, болғансыҡ замандың алама күренештәренән сығып борсолоулы уйҙарға бирелеү өҫтөнлөк итә. Мәҫәлән, «Алданыу» әҫәрендә ул үҙ быуыны исеменән, күңеле төшөп, үткәндәргә ҡараш ташлай һәм ил башлыҡтарының күпме йылдар халыҡты тормошҡа ашмаҫ пландары, хыялый вәғәҙәләре менән алдап-йолдап тотҡанлыҡтарын ҡаты тәнҡит итә:

Уйлап торһаң, ниҙәр күрелмәне:
Үҙебеҙҙең илдә ят булдыҡ,
Сабый бала һымаҡ инандыҡ шул –
Күпме «даһиҙарға» тап булдыҡ!

Алла итеп күккә сөйгәнебеҙ
Булған даһа ҡаты бәғерле,
– Ғүмерем – кешеләргә! – тигән
үҙе,
Белмәгән тик шәхес ҡәҙерен.

Икенсеһе – беҙ табынған ата,
Исеме менән утҡа кергәнмен,
Уныһы илде тоташ төрмә итеп,
Йәнен ҡыйған аҫыл ирҙәрҙең.

– Бына тиҙҙән килер
коммунизм! –
Тине береһе – ә беҙ ышандыҡ,
Икенсеһе:
– Бөтә Европаны Кесе Ерҙә
Мин ҡотҡарҙым, – тине, –
ышандыҡ.

Беренсеһе донъя ҡаршыһында
Трибунанан кеше көлдөрҙө,
Береһе – күкрәгенә алтын теҙеп,
Бурыс менән илде бөлдөрҙө.

Береһе көн-төн үткәндәрҙе
әрләй,
Үҙгәртәм, тип, ерҙе, күген дә,
Гел тарҡалыу, гел юғалтыу
һаман…
Вәғәҙәләргә туҡбыҙ бөгөн дә.
Уйлап торһаң – ниҙәр
күрелмәгән!
Боҙҙа туңыу, утта яныуҙар…
Сабый һымаҡ ышанғанға микән
Алданылар беҙҙе «даһиҙар»
[1, 445-се б.].

Шағирҙың ошондай әҫәрҙәренә иғтибар итеп, күренекле ғалим Ғайса Хөсәйенов хаҡлы рәүештә түбәндәгеләрҙе яҙҙы: «Йылдар уҙа-уҙа ҡайһы бер яңылышлыҡтар, хаталар асылып төҙәтелгәс, бәғзе бер әҙиптәр, заманында беҙ ҙә ха­таландыҡ, тип танырға яраталар. Әммә шағир, әҙип кешегә быны таныу ғына аҙ, шуны анализлау, шағирлыҡтың юғары вазифаһынан тороп нарыҡлау кешеләр өсөн, киләсәк өсөн мөһимерәк. Бына ошо нарыҡлау тенденцияһы Ғилемдар Рамазанов поэзияһында йылдан-йыл көсәйә килә» [3, 10-сы б.].
Советтар Союзы тигән бөйөк илдең тарҡалыуын, ябай хеҙмәт эйәләренең бөлгөнлөккә төшөп, «демократ» битлеген кейгән йылғыр әҙәмдәрҙең, хәйләкәр алыпһатарҙарҙың власҡа килеүен, күптәрҙең тарихи үткәнде, бигерәк тә совет осорон фәҡәт яманларға, һүгергә, кире ҡағырға тотоноуҙарын бик ауыр кисерҙе шағир. «Хаҡлыҡ йоҙаҡтары ватылған…» тигән әҫәрен­дә ул аптыранып, ауыр тойғоларға бирелеп, түбәндәге һүҙҙәрҙе әйтә:

Хаҡлыҡ йоҙаҡтары ватылған,
Тарҡатылған илем, һатылған.
Әллә үтәп тәҡдир фарманын –
Күптәр маҡтай батша заманын.
Етмеш биш йыл ғүмер – гел хата,
Артта ҡәһәрләнгән юл ята.
Әҙер малды алыпһатарҙар
Әфәнде тип үҙен атайҙар.

Тимәк, беҙ был ерҙә булмаған,
Был ҡалалар балҡып тыумаған,
Дошманды беҙ, тимәк, еңмәгән,
Беҙҙең карап Айға менмәгән.

Тимәк, бағып изге сатҡыға,
Ынтылмаған халҡым яҡтыға?
Тыумаған дамы ни батырҙар,
Ә беҙ хужа түгел, бахырҙар?

Ҡара көстәр ҡалҡа илемдә,
Яуызлыҡтан баштар эйелә.
Саф күңелдәр шуға төңөлә,
Яман заттан иҙелә, еңелә.

Үткән юлдар, йылдар – беҙҙеке,
Беҙ яҡлаған бөйөк илдеке,
Йөрәк ярып, телеп бәғерҙе
Уҙған һәр көн – изге, ҡәҙерле
[1, 446–447-се бб.].

Әйтергә кәрәк, шағир үҙ ижади ғүмерендә художестволы тәр­жемә өлкәһендә лә бик әүҙем эшләне. Тиҫтәләгән рус һәм совет яҙыусыларының, шул иҫәптән А.Пушкин, М.Лермонтов, Н.Нек­расов, Рәсүл Ғамзатов, Янка Купала кеүек данлыҡлы әҙиптәрҙең, әҫәрҙәрен оҫта итеп башҡортса яңғыратты. Үҙенең әҫәрҙәре лә Р.Ахмедов, М.Дудин, Л.Шикина кеүек тәржемәселәр тарафынан бик күп телдәргә, атап әйткәндә рус, ук­раин, белорус, ҡаҙаҡ, ҡырғыҙ, сы­уаш, болгар, латыш, яҡут һәм грузин телдәренә ауҙарылған.

Фән өлкәһендәге эҙләнеүҙәре

Фән өлкәһендәге эҙләнеүҙәре лә шаҡтай емешле булды Ғилемдар Йыһандар улының. Совет осоро шиғриәте һәм ундағы хеҙмәт ке­шеһе образы хаҡындағы дөйөм күҙәтеүҙәрҙән башлаған ғилми эшен ул айырым әҙиптәр, ижади быуындар тураһындағы төплө тикшеренеүҙәр итеп үҫтерҙе, башҡорт әҙәбиәтенең бүтән милли әҙәбиәттәр менән дуҫлыҡ, туғанлыҡ бәйләнештәрен барлауға, нығытыуға күп көс һалды. Уның Мөхөтдин Тажи, Мәҡсүд Сөндөклө, Сәләх Кулибай, Назар Нәжми, Яҡуп Ҡолмой, Динис Исламов, Әхиәр Хәким һәм башҡа бик күп ҡәләмдәштәре ха­ҡындағы яҙмалары ғәйәт ихлас һәм йөкмәткеле булыуы менән айы­рылып тора. Ғалимдың халыҡ шағиры Мәжит Ғафури ижадына арналған хеҙмәте башҡорт әҙәбиәт ғилеменең ысын мәғәнәһендәге табышы, ҡаҙанышы ул.
Был хеҙмәт Өфөлә 1965 йылда – башҡорт телендә, 1970 йылда рус телендә донъя күрә, аҙаҡ бер ни тиклем тулыландырылған вариантта 1980 йылда Мәскәүҙә «Мәжит Ғафури. Тормошо һәм ижады тураһында очерк» исеме менән нәшер ителә. Унда Ғи­лемдар Йыһандар улы халыҡ ша­ғиры тураһындағы үҙенә тиклем тупланған ғилми хеҙмәттәрҙе һәм әҙәби тәнҡит материалдарын тикшереп кенә ҡалманы, ә бик күп китапханаларҙа, архивтарҙа үҙе эҙләнеп тапҡан сығанаҡтарҙы ла өйрәнеп, Мәжит Ғафуриҙың тормош юлын һәм ижадын киң планда күпкә тулыраҡ итеп яңыса яҡтыртты, ысын мәғәнәһендә фәнни асыш яһаны. Әҙиптең 1902 йылда яҙған «Ишан шәкерттәре» тигән тәүге шиғырынан башлап ғүмеренең аҙағында ижад иткән шиғырҙары һәм публицистик яҙмаларына тик­лем – барлыҡ әҫәрҙәре лә ғалим тарафынан ентекле өйрәнелде һәм баһаланды.
Монографияла күп кенә теоретик мәсьәләләр ҙә күтәрелгән һәм хәл ителгән. Шуларҙың береһе – ике теллелек мәсьәләһе. Мәғлүм булыуынса, ХХ быуат башына тик­лем башҡорт әҙиптәре Урал-Волга буйы халыҡтары өсөн уртаҡ әҙәби тел булып хеҙмәт иткән иҫке төрки телендә яҙған, аҙаҡ баш­ҡорт теле әҙәби тел булып форма­лашҡанға ҡәҙәр әҫәрҙәре татар телендә нәшер ителгән. Был күре­неш М.Ғафуриҙың ижад юлында ла асыҡ сағылыш тапҡан, тигән нигеҙле фекер әйтә ғалим. Ниндәй телдә генә яҙһа ла, әҫәрҙәрендә үҙ туған халҡының, тыуған еренең улы булып ҡалған ул, тип һығымта яһай.
Әҙиптең төрлө жанрҙарҙа ижад ителгән шиғри, прозаик һәм драматик әҫәрҙәрен күҙ уңынан үткәреп, Ғ.Рамазанов иң әһәмиәтлеләренә махсус туҡтала һәм уларҙың дөйөм әҙәби процестағы, үҙ осороноң бүтән күренекле яҙыусылары әҫәрҙәре менән ижады бәйләнешендәге урынын билдәләй. Ошо рәүешле М.Ғафури ижадының ғына түгел, заманындағы башҡорт һәм татар әҙәбиәттәре үҫешенең шаҡтай тулы картинаһын тыуҙыра.
1978 йылда нәшер ителгән «Әҙәбиәт офоҡтары» («Горизонты литературы») исемле китабына Ғилемдар Йыһандар улының төрлө йылдарҙа яҙылған фәнни, фәнни-популяр һәм тәнҡит мәҡәләләре тупланған. Уларҙа автор совет осорондағы милли әҙәбиәтебеҙҙең ҡайһы бер төрҙәренә һәм жанр­ҙарына күп яҡлы анализ яһай, айырым әҙиптәрҙең ижад юлын яҡтырта һәм заманы өсөн күренеш булырҙай әҫәрҙәргә туҡтала.
Ғалимдың 1980 йылда Мәскәү­ҙең «Современник» нәшриәтендә баҫылып сыҡҡан «Сәскәләр гөллә­мәһе» («Многоцветье») тигән моно­графияһы башҡорт әҙәбиәтенең туғандаш халыҡтар әҙәбиәте менән ижади бәйләнештәренә арналған. Автор Ғабдулла Туҡай, Константин Иванов, Муса Йәлил, Педер Хузангай кеүек күренекле ҡәләм оҫ­таларының ижадына байҡау яһай һәм уларҙың тормош юлындағы, әҫәрҙәрендәге Башҡортостан, баш­ҡорт мәҙәниәте менән бәйләнешле яҡтарҙы яҡтырта.
Ғилемдар Йыһандар улы күп томлы «Башҡорт әҙәбиәте тари­хы»н яҙыуҙа ла туранан-тура ҡатнашты. ХХ быуаттың икенсе яртыһындағы драматургияның үҫеш юлдары һәм Әхнәф Харисов, Әс­хәт Мирзаһитов, Хәким Ғиләжев, Ибраһим Абдуллин, Нәжиб Асанбаев кеүек әҙиптәрҙең ижады буйын­са бүлек һәм бүлексәләрҙең авторы нәҡ ул булды. Ғалимдың бындай хеҙмәттәре бөгөн дә актуаллеген юғалтмаған, улар милли әҙәбиәтебеҙ тарихын өйрәнеүселәр өсөн төплө сығанаҡ, мәктәп һәм юғары уҡыу йорттары уҡытыусылары, студенттар һәм уҡыусылар өсөн бик кәрәкле дәреслек, уҡыу әсбабы булып хеҙмәт итә.
Ижади һәм ғилми эшмәкәрлеге бик тынғыһыҙ булыуға ҡарамаҫтан, Ғ.Й.Рамазанов хәленән килгәнсә йәмәғәт эштәрендә лә әүҙем ҡат­нашып йәшәне. Күп тапҡыр Баш­ҡортостан Яҙыусылар союзының идараһына ағза булып һайланды, ун йылға яҡын республиканың Журналистар союзын етәкләне, алтынсы саҡырылыш СССР Юғары Советына депутат итеп һайланды, «Уральский следопыт» журналы мөхәрририәтенең ағзаһы булды.
Миңә Ғилемдар ағай менән бер нисә йыл бергә эшләү бәхете тейҙе. Уның кешелекле, кеселек­ле булыуы хәтерҙә ныҡ уйылып ҡалған. Хеҙмәттәштәренә һәр саҡ иғтибарлы, яғымлы һәм алсаҡ булды. Минең кеүек фәнгә яңы килгән йәштәргә айырыуса йылы ҡарашта торҙо, бәләкәй генә уңышты ла ҙур итеп күрһәтеп, ижадҡа дәртләндерер ине. Беҙҙең энә менән ҡойо ҡаҙыуға оҡшаған хеҙмәткә тоғро ҡалыуыбыҙҙа уның да йоғонтоһо булмай ҡалмағандыр, моғайын.
Салауат Юлаев исемендәге дәүләт премияһы лауреаты, Баш­ҡортостандың атҡаҙанған фән эшмәкәре Ғилемдар Рамазанов хаҡында кескәй генә мәҡәләлә ба­рыһын да яҙыу мөмкинлеге юҡ. Уны шағир, ғалим, тәржемәсе, журналист, популяр йырҙар авторы, йәмәғәт эшмәкәре булараҡ тулы асыу өсөн ҙурыраҡ майҙан, төплөрәк тикшеренеү талап ителә.
Үҙенең етенсе тиҫтәһен ҡыуған көндәрҙә, дауылланып ярһыған диңгеҙгә ҡарап, шағир:

Ярһы, диңгеҙ, ярһы, әйҙә,
Ярһыуың ғәжәп түгел,
Миңә лә бит был донъяла
Тын йәшәү хәжәт түгел
[1, 447-се б.], –

тип яҙғайны. Эйе, вайымһыҙ ғына йәшәүҙе үҙһенмәне ул, ярһып-ярһып бик күп үҙенсәлекле шиғри әҫәрҙәр ижад итте, береһенән-бе­реһе тос ғилми хеҙмәттәр яҙҙы.
Ҡыҙғанысҡа ҡаршы, 1993 йыл­дың 25 авгусында яҙмыш Ғилемдар ағайҙы арабыҙҙан ваҡытһыҙ алып китте. Әммә ғүмере буйы бөтә донъя йөгөн тартып, яҡты юлдар ярған изге рухы әле лә беҙҙең арала, әле лә халҡы күңелендә.

Әҙәбиәт

1. Башҡорт шиғриәте антологияһы. Боронғонан алып ХХ быуат аҙағына тиклемге осор. – Өфө: Китап, 2001. – 816 б.
2. Рамазанов Ғ. Алтмыш аҙым. Ши­ғырҙар, поэмалар. – Өфө: Башҡортостан китап нәшриәте, 1983. – 542 б.
3. Хөсәйенов Ғ. Шағирҙың күңел донъяһы // Рамазанов Ғ. Алтмыш аҙым. Шиғырҙар, поэмалар. – Өфө: Башҡортостан китап нәшриәте, 1983. – 5–13-сө бб.