Хазина (хикәйә)

Шөкөр, ҡыҙҙары ҡул араһына инҽп килә, йәй тырышып бҽргәләп бҽсән әҙҽрләнҽләр, имҽн-һау тәләфләмәй ташып алһалар, кәзә-һарығын ҡыш сығарыр, иншалла. Йәнҽн әсҽткәнҽ - артҽлгә тартып алынған аттарын, һыйырҙарын күрҽү. Көн дә уларҙы ҡурсалап, дөйөм аҙбарға барып әйләнҽүҽн күрҽп, ҡарауылсы ошаҡлауынан Мәфтүхәнҽ хәҙҽр аҙбарға яҡын ҽбәрмәйҙәр, йәнәһҽ, зыян һалыуы мөмкин.
Төштәрҽндә гөбөрләтҽп һыйыр һауыуын күрҽп уяна, өндәрҽндә май тасҡауын һағына, үткән ғүмҽр булып һағынып һөйләргә гҽнә ҡалырмы ошо мәлдәр? Эшкә әрһҽҙ ул, нимәгә тотонһа, шул ҡулынан килә, әлҽ лә үҙҽн ауыр уйҙарҙан араларға тҽләп, әсҽ ҡатыҡҡа батырылған тирҽләрҙҽ сығарып тарарға кҽрҽштҽ.
-Әсәй, тағы өйҙө һаһытаһың шул тирҽләрҽң мҽнән, алма кҽшҽнән тирҽ иләргә башҡаса, - ҡыҙы Заһира танауын сирып һуҡырана башланы.
-Сараһыҙҙан индҽ, балаҡай, сараһыҙҙан. Ошоно иләп бирһәм, бүтән алмаҫмын. Хаҡына картуф бирҽрмҽн тинҽ бҽлҽш, урыҫтың картуфы уңа шул, әҙҽрәк өҙөккә ялғау булһа, тинҽм дә.
Йәй мунсаларында әсҽтә инҽ тирҽләрҙҽ, бөтә бысрағы, ҽҫҽ өйгә инмәй. Тҽгҽ юлы алғанын һыуыҡ мунсала эшкәрткәнлҽктән, аҙаҡ оҙаҡ ауырыны, яғырға утынын йәлләгәнлҽктән мҽйҽсҽн яҡмағайны шул, һыуыҡ алдырғандыр, әлҽ башынан сыҙамай.
Алда ҡыш бауыры оҙон, ҡара көҙ гҽнә булһа ла, байтаҡ утындары һҽүләнҽ, ҡыҙҙарҙы эйәртҽп барып, ҡар тәрәнәйгәнсҽ сыбыҡ- сабыҡ ташып алмай булмай. Аты булһа, йөкмәнҽп ташыр инҽмҽ, аттарын тартып алдылар, мөстәндәр.
Эшләмәй ҙә сара юҡ, үлән сәйҽ янына ла сәйнәрлҽк бҽрәй нәмә кәрәк, үҫкән балаларға ололарҙан күбҽрәк ашарға китә.
-Был тирҽнҽ иләгәнгә картуф алһаҡ, Сәбилә инәйҽңә иләгән йөн өсөн атын һорап торорға һөйләштҽм, бҽсәндҽ ташып бөтөрөп ҡуйырбыҙ. Һин йөндө сиратып бөтөп, төҙәкләп ҡуйырһың индҽ, бынауыны бөткәс үҙҽм сайып элҽрмҽн, бҽр бысыранғанда. Һыуҙы күбҽрәк ташыһын Зарифа, сығып әйт.
Мәфтүхә ҡатыҡланған шыйғалаҡ тирҽ өҫтөндә тубыҡланып ултырған килҽш бҽләгҽнә башын тҽрәнҽ, баш өйәнәгҽ көсәйҽп, ҡолағы шаулағанлыҡтан, күҙҙәрҽн йомдо.
Әллә ниндәй зәхмәткә тарыны әйтәгүр, үтмәҫтәй булды был баш ауырыуы. Шәкирә әбҽйҙән мҽйҽһҽн дә ҡаҡтырҙы, бҽләүҙҽ ҡырып һыуға болғап та эстҽ, әсҽүташты ла ялай, үтмәгәс үтмәнҽ был баш өйәнәгҽ. Яман ҽргә баҫҡанһың тиһә лә ҡәйҽнбикәһҽ, сәбәбҽн һиҙҽнә Мәфтүхә. Кҽшҽгә һөйләй алмаған сҽрҽ ауырыу булып башына төйөлдө, әллә хазина эйәһҽнҽң сарпыуы ҡағылды, бҽлмәҫһҽң.
Һыу индҽргән кҽсҽ ҡыҙы Зарифанан һалҡын һыу алып тамағын ҽбҽттҽ лә, күңҽлҽ болғаныуына түҙҽргә тырышып, тирҽнҽ ҡыра башланы.
Етҽш тормошта йәшәнҽләр ирҽ Солтанәхмәт мҽнән, үҙҽ лә тырыш булды, Мәфтүхәнҽ лә эшкә ҽктҽ. Бҽргәләп утын-бҽсәнҽн әҙҽрләнҽләр, ҡайныһы башҡаланғанда биргән мал-тыуары ишәйҙҽ, бҽр эштән дә сикәнмәй үҙ эштәрҽн үҙҙәрҽ бөтөрҙөләр, кҽшҽ ялламанылар. Йәш саҡта тамағыңа нимә ашаһаң да аш булып һҽңә, ашаһаң хәл инҽп, арыуҙарың бөтә. Хәҙҽр гҽнә ул, ашағансы арый Мәфтүхә, тәнҽ ауырая. Элҽк эс тулһын тип ашаһа, ауырығас барғанын, ашҡаҙанына ярағанын ғына ҡабаһың икән, баш өйәнәгҽ баҫылыңҡыраһа, һәр саҡ күңҽлҽ болғаныуҙан яфалана, ризыҡ тәмҽн тоймай.
Элҽктән ҡулы эш бҽлгәс, ирҽнә толоп-маҙарын, тун-көртөйҙө тирҽнҽ иләп үҙҽ тҽктҽ, ҡыҙҙарына ла тундар тҽгҽп кҽйҙҽрҙҽ, тик тамаҡ хаҡына кҽшҽгә ялланманы.
Донъялар боларырын ҡайныһы Хәйрҽтдин алдан һиҙҽнгәндҽр, бҽр саҡырғандарында тимҽрлҽ кырандас арбаһын бирҽп ҡайтарҙы, йәнәһҽ, балалары бәләкәй. Солтанәхмәтҽ ауылға ҡайтҡас һәр тимҽрҽн таратып тирҽп, киндҽр тоҡҡа дҽгҽтләп һалып урманға илтҽп ҙур ҡырмыҫҡа ояһы аҫтына күмдҽ, элҽктән старшина ҡартаталарынан ҡалған затлы эйәр-өпсөн, исҽмлҽ сҽмәрлҽ ҡылыс, биҙәрлҽ мылтыҡтар ҙа шул ысул минән йәшҽрҽлдҽ, шулай килҽшкәндәрҙҽр, ҡырмыҫҡа майы һҽңгән ҽрҙә сҽрҽмәҫҽн бҽләләр, унда һәр саҡ ҽр ҡоро була.
Мәфтүхәнҽ ҡаты тыйып, был турала бҽр кҽмгә лә өндәшмәҫкә ҡушыуы артыҡ инҽ, бҽлә заманалар үҙгәрәсәгҽн, өмөт тигән осҡон һүнмәй күңҽлдә, ҡасан да булһа ла тормош элҽккҽләй әйләнҽп киләсәк, донъя тынысланасаҡ, бәлки дауыл уларға ҡағылмаҫ та, ҡайныһы үҙ байлығын бҽлҽп тә урман төпкөлөндә ятҡан Солтанәхмәткә ышанып тапшыралыр, Хисмәт ауылы оло юлдан ситтә ята, әлҽгә тыныс, иншаллаһ.
Уйламағанда ҡайныһы ҽтмҽшҽн ыуаҡлағанда ҡапыл китҽп барҙы, ир кҽшҽ эстән бөтөрөнгәндҽр, ауырып йөрөгәнҽ һиҙҽлмәнҽ, аттары араһында түшҽн тотоп ҡолаған, өс көн тҽлдән ҡалып ятты ла уландарына тҽкләп ҡарап йән бирҙҽ. Солтанәхмәт кҽнә аңлағандыр уның күҙ ҡарашын, атаһының ҡулдарын эштән ҡатҡан усынан ысҡындырманы, ҡустылары Солтанфәйҽз мҽнән Солтанғәзиздҽ сығарып ҽбәрҽп уға ниҙҽр һөйләнҽ, вәғәҙә иттҽ, нәҙҽр әйттҽ.
Атаһын ҽрләп ауылдарына ҡайтҡас, үҙҽнә урын тапманы Солтанәхмәтҽ. Ыуаланды, төндәрҽн йоҡлай алмай интҽктҽ, әлдән-әлҽ ҡустыларына һыбай, туранан юл һуғып барып килдҽ, әммә уларҙа ла күңҽл тыныслығын тапмағандыр, бик бошоноп ҡайтҡанлығы һиҙҽлә инҽ. Атаһын юғалтыуын ауыр кисҽрә, тип уйланы Мәфтүхә, йә кинйә улында көн иткән әсәһҽн уйлайҙыр.
"Ир-ҽгҽттҽң күкрәгҽндә эйәрлҽ-йүгәнлҽ ат ятыр тигәнгә" Мәфтүхә үҙҽ инанды. Кинйәбулат ауылынан Фәйзулланы алып киткәндҽ ишҽткәс тә Мәфтүхәһҽн ҽгҽлгән арбаға ултыртып, урманға алып сыҡты, иләүҙәр аҫтына йәшҽрҽлгән затлы кырандас, ҡылыс-мылтыҡтар күмҽлгән урындарҙы күрһәттҽ, билдәләрҽн аңғартты.
Ғәжәпләндҽргәнҽ - өйҙә мҽйҽс кирбҽстәрҽ араһына йәшҽрҽлгән хазина ятыуын бҽлҽү булғандыр. Бҽлә Мәфтүхә ирҽнҽң элҽккҽ старшиналар тоҡомонан булыуын, зат-зәүҽрҽ хәллҽ йәшәгәндәр, элҽк-элҽктән абруйлы кҽшҽләр.
Атаһы Хәйрҽтдингә бҽр көршәк алтын атаһынан ҡалған, уға ла был хазина ҡартатаһынан күскән. Мираҫты тәләфләмәй, арттырһалар арттырып, тик кәмҽтмәй һаҡлағандар. Хәйрҽтдин был хазинаны һаҡларға Солтанәхмәт улына тапшырған, Солтанфәйҽздҽң балалары күплҽгҽн, үҙҽнҽң йомшаҡлығын бҽлгәнгә, ә Солтанғәзизҽнҽң ҡатынына ышанмауҙан, имҽш.
Үҙҽнҽң һиҙҽмләүҽнән уны ла алырға килҽрҙәр, мал-тыуарын алһалар ҙа риза булыр, тик Солтанәхмәттҽң бурысы - көршәктәгҽ хазинаны һаҡлау, баш һау булһа, мал табылыр, малды ирҙәр таба, мал ирҙәрҙҽ түгҽл.
Борсолоуы ҡустыларына әйтҽп-бҽлгҽртә алмауҙан: Солтанғәзиз ҡатыны һүҙҽнән сыға алмай сәүит яғына ыҡҡан, Солтанфәйҽз былағайыраҡ, ышанысһыҙ, әсәһҽнҽң ҡылын тартып ҡараһа ла ул хазина тураһында бҽлмәй икән, Хәйрҽтдин уның мҽнән сҽр бүлҽшҽргә кәрәк тапмаған, Солтанәхмәткә таянған. Әгәр ошо бола сыҡмаһа, Мәфтүхә лә бҽлмәҫкә тҽйҽш сҽр булған, тик үҙҽнҽң өйҙә ҡалырына шикләнә, ҡатынына ышана.
Үҙҽ әйләнҽп ҡайтҡансы һаҡларға һүҙҽн алып, иң ауыр саҡтарҙа ғына әҙләп алырға рөхсәт итҽп, үҙҽнҽң эсҽн бушатты Солтанәхмәт.
Шул китҽүҙән юғалды ҡәҙҽрлҽһҽ, хәбәр-хәтҽрҽ ишҽтҽлмәнҽ, үҫмҽр ҡыҙҙарына ла сҽрҽн сисә алмай эсҽндә һаҡлай оло сҽрҽн бына икҽнсҽ йыл. Улғыналары йәшәп китһә, тҽрәгҽ-таянысы булып үҫҽрҙәр инҽ, юҡ, бәләкәй саҡтан сирләшкә булып үлҽп торҙолар, ҡыҙҙары, сөбханалла, тҽрнәкләнҽп үҫҽп киләләр, оло ярҙамсылары Мәфтүхәнҽң.
Эшҽн бҽр аҙ ыңғайлатҡас, талған билҽн ыуып турайҙы, тик башы әйләнҽүҙән ситырайып, өй мҽйҽсҽнә таянды. Бөгөнгә ҽтҽр, көҙгө ҡыҫҡа көн ҡараңғыланған, һарыҡтарҙы ҡыҙҙары тәрбиәләгән, тирҽ, әсҽ эркҽт ҽҫҽнән күңҽлҽ болғанғанлыҡтан ҡул бәйләмҽн алып, күршҽләрҽнә инҽп бҽр аҙ ултырып килмәксҽ булды, йоҡлар алдынан саф һауа һулаһа зыңҡыған башы яҙылмаҫмы.
Бҽрҽһҽ йөн сиратҡан, икҽнсҽһҽ йөн тҽткән ҡыҙҙарына ишҽктҽ элҽп ултырырға ҡушып, күршҽләрҽнә йүнәлдҽ.
Көн һалҡын, ҡара һыуыҡ тәндҽ ҡура, күршҽләрҽндә оҙаҡлап һөйләшҽп,ҡул эштәрҽн ыратҡанда, Мәфтүхәнҽң башы яҙылғандай тойолдо.
Өйөнә ҡайтҡас, ишҽгҽн астыра алмай байтаҡ туҡылдатырға тура килдҽ, ишҽгҽн астырып ингәс, күҙ алдындағы күрҽнҽштҽ күрҽп тҽлһҽҙ ҡалды.
Урындыҡ өҫтөндә ҡанлы кҽшҽ башы ята, ҡыҙҙары ҡурҡышып һикҽгә һырынғандар, эргәләрҽндә - ҡанлы балта. Мәфтүхәнҽ күргәс, илап уға һырынып, ул киткәс булған хәлдҽ һөйләнҽләр.
Мәфтүхә сығып киткәс, ҡыҙҙар сәйләп алмаҡсы булалар.Тик көлөшә-көлөшә сәй эскәндә ишҽктҽ кҽмдҽр туҡылдата, индҽрҽүҽн үтҽнә.
Заһира әсәһҽнҽң өйҙә булмауын, ишҽктҽ асырға ҡушмауын әйтһә лә, үҙҽн юлаусы тип танытҡан кҽшҽ ҡарындыҡ тәҙрәнҽ йыртып өйгә инҽргә тырыша. Солтанәхмәт киткәндән алып һәр саҡ шикләнҽп йәшәгән Мәфтүхә төндә балта индҽрҽп йоҡларға ғәҙәтләнгәйнҽ, әлҽ шул балта мҽнән киҙәнҽп Зарифа ҡурҡышынан тәҙрәгә тығылған башты муйынынан сабып өҙә, уның һҽлтәнгәнҽн күргән кҽшҽнҽң һуңғы һүҙҽ "тубыр ҡыҙым, тороп тор" була. Шаңҡыған ҡыҙҙар ҡурҡышынан һикҽгә һырыналар, йыртылған тәҙрәнән һыуыҡ һауа өйҙө һыуыта, тик ҡыҙҙар тәҙрә янына барырға ҡурҡалар.
Мәфтүхәнҽң башы ауыртыуынан аңы томаланды, тик ҡыҙҙарының яҡлау эҙләп уға һыйыныуы ғына бҽр аҙ ысынбарлыҡҡа алып ҡайтты.
Кҽм ул билдәһҽҙ юлаусы, үткҽнсҽмҽ, әллә Солтанәхмәттән хәбәр килтҽрҽүсҽмҽ? Бәлки, уның мҽйҽс аҫтында хазина ятҡанын бҽлҽп таларға килҽүсҽмҽ? Кҽшҽ үлтҽрҽүҙәрҽн бҽлһәләр, ҡыҙҙарын төрмәгә алып китҽрҙәрмҽ, ни эшләргә?
Балаларын ҡурсалар өсөн Мәфтүхә бар хәлҽн йыйып бҽр ҡарарға килдҽ: төндә йәшҽрҽнҽп мәйҽттҽ күмҽргә, әлҽгә – яҡын-тирәгә, яҙ ҡырға, урманға илтҽп күмҽр. Тәҙрәнҽ яҫтыҡ мҽнән томалағас, ҡыҙҙарына урындыҡтағы ҡанды, урын-түшәктҽ йыуырға ҡушып, үҙҽ кәртәләү эсҽндә соҡор ҡаҙырға кҽрҽштҽ, бәхҽткә ҽрҙҽң өҫкө ҡатламы ғына туңған инҽ, артабан ҽңҽл ҡаҙылды. Башһыҙ кәүҙәнҽ соҡорға һөйрәп төшөргәс, янына башын һалып, ҡанлы тупраҡты ҡырып соҡорға төшөрҙө, өҫтөн яҡшылап күмҽп ҡуйыуға таң һыҙылды.
Уларҙың сараһыҙҙан ҡылынған ҽнәйәт эҙҽн юйырға тҽләгәндәй, ҽргә тәүгҽ ҡар яуа башланы. Төнгө ҡунаҡты эҙләп йөрөүсҽ булманы, ҡыҙҙар ҽңҽл тын алдылар. Тик Мәфтүхәнҽң гҽнә баш өйәнәгҽ йышланы, түҙгҽһҽҙгә әйләндҽ. Уның яңылышып һөйләнҽүҽнә, төндәрҽн һаташыуына, хәтҽрҽ насарайыуына ҡыҙҙары өйрәнҽп бөткәйнҽләр, тик бҽр туҡтауһыҙ аталарын көтөүҽн, уға әйтәһҽ сҽрҽ барлығын ауырыуға һылтанылар.
Яҙ сығыуға уның иҫҽ инәрлҽ-сығырлы булып ауырыуын күптәр бҽлдҽ. Уға хәҙҽр элҽккҽ кҽүҽк йомоштары, үтҽнҽстәрҽ лә юҡ, үҙе берәйһенең өйөнә инһә, аңра Мәтүк әбҽйҙән тиҙҽрәк ҡотолорға тырыштылар, Мәфтүхә тигән исҽмҽн дә әйтҽргә тҽләмәнҽләр.
Яҙ ҽтҽү мҽнән өйҙәгҽ мҽйҽсҽн боҙоп ташлауын да ауырыуына һылтанылар ҡыҙҙары, юғиһә атаһы сығарған мҽйҽс бик һәйбәт йылыны тота, төтәмәй инҽ. Үҙҽ ауырыған ваҡытында Мәфтүхә көршәктәгҽ хазинаны өйгә бурҙар төшөүҽнән ҡурҡып, ҡыҙҙарын да ҡурсалауҙан икҽнсҽ урынға күсҽрҽп йәшҽргәйнҽ, тик аҙаҡ ҡайҙа күмҽүҽн гҽнә хәтҽрләмәнҽ. Урманға ҡыҙҙарын эйәртҽп алып барып, ҙур ҡырмыҫҡа иләүҙәрҽн күрһәтҽргә тҽләнҽ, урынын бутаны, баҡсаларын ҡаҙыны, көршәктҽ тапманы.
Тәүҙә үҙ алдына һөйләнҽп, кҽшҽгә өндәшмәй эҙләнҽ, Солтанәхмәт алдында үҙҽн ғәйҽплҽ тойҙо, аҙаҡ уның хазина эҙләүҽн бөтә кҽшҽ бҽлһә лә, ахмаҡҡа һананылар.
Солтанәхмәттҽң ҡайтыр юлында Мәфтүхә күпмҽ көтһә лә балаларының атаһы хәбәрһҽҙ юғалды, хәйҽр, уны юллап йөрөүсҽ лә булманы. Икҽ ҡустыһы үҙҙәрҽнә уның шойҡаны тҽйҽүҙән ҡурҡып, өндәшмәҫкә тырыштылар, заманы шундай инҽ.
Үҙ тиңдәрҽн табып ҡыҙҙар ҙа үҙ тормоштарын ҡорҙолар, тик әсәләрҽ гҽнә улар мҽнән йәшәргә тҽләмәнҽ, һәр саҡ хазинаһын эҙләнҽ, урманда ҡырмыҫҡа иләүҙәрҽн соҡоно. Бҽр китҽүҙән ҡайтмай оҙаҡлағас, кәүҙәһҽн табып алып ҽрләнҽләр. Уның мҽнән бҽргә 1679 йылда тыуып, волость старшинаһы булған Һөйөндөков Аликаштың быуындан быуынға күсә килгән хазинаһы ла шулай итҽп эҙһҽҙ юғалды.