Все новости
Илһамлы яҙмыштар
20 Августа 2017, 13:03

Һәр кемдең дә сере була...

Бөгөнгө ҡунағыбыҙ — билдәле шағирә, талантлы журналист, “Аҡбуҙат” журналының баш мөхәррире, өс ир-егет әсәһе, шағир ҡатыны, һәр саҡ йәш, сибәр, оптимист була белгән Тамара Искәндәриә.

Гөлфиә ЮНЫСОВА


Ихласлыҡ . . . “ Илһамлы яҙмыштар ” рубрикаһында сыҡҡан бөтә һөйләшеүҙәрҙе лә ошо һүҙ менән бәйләп булыр ине. Бөгөнгө ҡунағыбыҙ — билдәле шағирә, талантлы журналист, “Аҡбуҙат” журналының баш мөхәррире, өс ир-егет әсәһе, шағир ҡатыны, һәр саҡ йәш, сибәр, оптимист була белгән Тамара Искәндәриә. Был әңгәмәлә Тамараны өр-яңынан асҡан һымаҡ булдым. Уның ижадын хөрмәт итеүсе “Ватандаш”уҡыусылары өсөн дә шағирәнең ғүмер, тормош, ижад хаҡында уйланыуҙары ҡыҙыҡлы булыр, тип ышанам.

— Тамара, мин белгән әҙип һәм әҙибәләр араһында, аралашып йөрөүгә ҡарамаҫтан, йомаҡ булып ҡалған өс кеше бар. Шуларҙың береһе — һин. Байтаҡ йылдар “Башҡортостан ҡыҙы” журналында бергә эшләүебеҙ ҙә был серлелекте тулыһынса аса алманы. Хәҙер инде, шул көйөнә ҡалһын, әйҙә, тип уйлайым. Һин миңә ошолай яҡыныраҡ та һымаҡ әле. Бер уйлаһаң, серле лә булмағас, ниндәй шағирә инде ул, эйе бит?

— Һәр кемдең дә сере бар инде ул. Донъя, йәшәйеш, ғөмүмән, серҙән тора. Әҙәм балаһы, бөтөнләй сере юғалып, яланғасланып ҡалһа, тормоштоң бер ҡыҙығы ла булмаҫ ине. Бына мин үҙем өсөн көн һайын яңы хәҡиҡәт асам. Ябай ғына нәмәләр ҙә күңелемдә эҙен ҡалдыра, һәр ваҡиғаны тормоштоң бер һабағы итеп күрәм. Үҙеңдән башҡаны әүлиә тип бел, тиҙәр халҡыбыҙҙа. Кеше менән танышҡанда уны бер асыш һымаҡ ҡабул итәм. Һәм, ысынлап та, шулай бит был! Юлдарыбыҙ тап булған икән, тимәк, унан нимәгәлер өйрәнеп ҡалырға тейешмен. Бер-беребеҙҙе аңлаһаҡ, бик һәйбәт, ләкин йыш ҡына беҙҙе аңламаған һәм бер ҡасан да аңламаясаҡ кешеләр менән дә аралашырға тура килә. Уларҙың һәләттәре, тормош фәлсәфәһе барыбер ҡыҙыҡлы, һөйләшеү-кейенеүе, ым-ишаралары — барыһы ла миндә һоҡланыу уята. Хатта әйтер инем, күңелемдә портреттар галереяһы бар, мин ул портреттарҙың бөтәһен дә яратам.

— Ишембай — урман-тауҙарға, ялан-ҡырҙарға, йылға-шишмәләргә бай гүзәл төбәктәрҙең береһе. Һинең әҙәбиәткә килеүеңә һәм илһамланып ижад итеүеңә тыуған яҡтарыңдың, яҡташтарыңдың йоғонтоһо бар, тип уйлайһыңмы? Йыш ҡайтып йөрөйһөңмө? Әле ниндәй бәйләнештәһең? Балаларың әсәләре тыуып-үҫкән төбәкте үҙ итәме?

— Тыуған яғым, ауылым тураһында күп һөйләй алам. Ғөмүмән, үткәндәрҙә ҡаҙынырға яратам. Хәҙергенең сәбәптәрен, сығанаҡтарын шулай эҙләйемме икән? Бәләкәй саҡта уҡ өй ҡыйығы аҫтындағы архив ҡыҙыҡһындыра ине. Илленсе-алтмышынсы йылдарҙа атай-әсәйем “Октябрь”, “Красная звезда” журналдарын алдырған. Шуларҙың йылдыҡын-йылға йыйып, бәйләп ҡуйылған һандарын һүтеп уҡыйым. Бик төшөнөп тә етмәйем. Халыҡ дошмандары кемдәр ул? Ниңә уларҙың балаларын күршеләре ишектән дә индермәгән? Бала аңына һыймаҫлыҡ һорауҙар менән әнейемдең башын ҡатырғанымды иҫләйем. Ул, әлбиттә, тура ғына яуап бирмәй: “Ҡайҙан таптың ул әҫәрҙәрҙе?” — тип аптырай.

Ауылдың үткәнен дә шулай атай-әсәйемдән, әбей-бабайҙарҙан ҡабат-ҡабат һөйләтәм, һөйләгән һайын был тарихтар үҙе бер бәйәнгә әйләнә, яңы биҙәктәргә, эпик төҫтәргә байый. Данлыҡлы Ҡармыш түбәһенән күсеп килгән Кенәй, Шәрип, Баязит исемле аҫаба башҡорттарҙың ҡарурманға һыйынып ҡына аҡҡан йылғаның бейек ярын төйәк итеүҙәре, шул йылғаның бер ярынан икенсеһенә ҡыялатып уҡ атыу ярыштары менән дан алыуы, ауылға әүлиәләр килеүе һәм, ошонда йәшәп, ерләнеүе, Уҫаҡлы Морон ауылының исеме яйлап Өс Уҫаҡ, унан Ҡыяуыҡ булып китеүе, граждандар һуғышында ҡыҙылдарҙың ауылды тупҡа тота яҙыуы... Бер ҡартатайымдың — хәҙрәти муллалар нәҫеленән, икенсеһенең, Питер янында хеҙмәт итеп ҡайтҡан кавалерист буденновсының, тәүге күмәк хужалыҡ рәйесе булыуы, Бөйөк Ватан һуғышында хәбәрһеҙ юғалыуы... Урмандар араһында юғала яҙып ултырған бер бәләкәй генә ауылдың үҙ иңенә ғәйәт ҙур, тәрән һынауҙар алғанын кескәй йөрәгем менән аңлап тетрәнәм. Ошо тетрәнеү миңә киләсәктә “Әүлиә” драмаһын яҙырға, “Тимер быуат” лиро-эпик поэмаһын тыуҙырырға этәргес көс бирәсәген ул саҡта белмәйем әле. Ҡайҙандыр дөрһөлдәп ишетелгән шартлау тауыштарына һиҫкәнеп, бала-сағалар менән уйнап йөрөгән еребеҙҙән өйҙәргә йүгерәбеҙ. Был турала тәүге шиғырҙарымдың береһендә былай тип тә яҙғайным:


Алыҫтағы дөрһөлдәүҙән

Тетрәнеп таралдыҡ беҙ.

Әсәйҙәрҙең итәгенә

Ҡурҡышып һарылдыҡ беҙ.

— Тәҙрә ниңә зың-зың килә,

Әллә туптан аталар?

— Ҡурҡма, балам, ул бит бары

Шаһтауҙа таш ваталар...



Тыуған яғымдың ҡабатланмаҫ биҙәге — боронғо диңгеҙ ҡалдыҡтарынан торған шихандарҙың береһе Шәкетауҙы урыҫтар Шахтау тиһә, улар һүҙенә тура килтереп, беҙ ҙә Шаһтау тигән була инек. О, ул бит, ысындан да, Шаһ тау ине! Шихандарҙың иң ҙурыһы, батша тау ине. Стәрлетамаҡ ҡалаһы бөтә донъяға сода етештерҙе ул тауҙан... Ләкин “БелАЗ”, “КамАЗ”дар, һауа сымдары буйлап йөрөгән контейнерҙар еребеҙҙең йөҙөк ҡашы булған тауҙы “ашағанда”, үҫеп кенә килгән минең быуын кешеләренең йөрәге тетрәнмәгән тиһегеҙме ни? Ә инде хәҙер килеп Торатауға, Ҡуштауға, Йөрәктауға ошо сымдар үрелһә, ул йөрәктәр шартламаҫ, тип кем әйтә ала? Бынан утыҙ өс йыл элек яҙылған “Торатау” тигән ҙур шиғырым да шул хаҡта.

Яҡташтарым — ғәҙеллек яратыусы, эшсән, егәрле кешеләр. Ялтыр-йолтор һүҙгә ышанып бармай улар. Ауылдаштарым, бигерәк тә олораҡ быуын менән, яландарҙа бергә эшләп үҫкәнгәлерме, бер ауыҙ һүҙҙән аңлашабыҙ. Атайым, һуғыш ветераны, колхозда эшләне, әнейем ауылда бик күптәрҙең тәүге уҡытыусыһы булды. Балаларым өсөн дә изге төбәк ул Ҡыяуыҡ. Кескәй саҡтарында оҙон йәйҙәр буйына шунда үҫтеләр.

— Ата-әсәйең, туғандарың ҡәләм тибрәтә башлауыңды нисек ҡабул итте? Тәүге шиғри шәлкемдәрең, китабың ҡасан донъя күрҙе? Әҙәбиәт уҡыусыларының, әҙиптәрҙең роле хаҡында ни әйтерһең? Ижадҡа ынтылыш нәҫелдән килә, тип уйлайһыңмы? Ни өсөн мотлаҡ БДУ-ның филология факультетын һайланың? Мәктәп йылдары, студент тормошо күңелеңдә нисек һаҡлана? Уларҙы һине ижадҡа килтергән һуҡмаҡтар, йәки офоҡтар, тип әйтә алаһыңмы?

— Ата-әсәйем йә врач, йә нефтсе булыуымды теләне. Тәүге шиғырҙарым әнейемдең ҡаты тәнҡитенә эләкте. Мин барыбер йәшереп яҙҙым, һәр байрамға шиғыр сығара торғайным. Бер ваҡыт “Башҡортостан пионеры” гәзитендә “Осҡон” конкурсы иғлан ителгәнен күрҙем дә, редакция адресына бик күп шиғыр, хикәйә ебәрергә тотондом. Бер нисәүһе гәзиттә сыҡты ла. Йәйге һандарҙың береһендә, ни күҙем менән күрәйем, еңеүселәр исемлегендә мин дә бар! Гәзит мине Бөтә Союз “Артек” пионер лагерына юллама менән бүләкләне. Донъя күреп, бер башҡа үҫеп ҡайттым унан. Әҙәбиәт, матбуғат юлынан китәсәгем асыҡ ине инде, ләкин мәктәпте тамамлағанда икеләнә төштөм. Яңылыш аҙым яһарға ҡурҡтым. Хыялым Мәскәүҙәге Әҙәбиәт институты ине. Унда уҡыу өсөн тормош тәжрибәһе кәрәк, тигән фекер менән Ишембай трикотаж фабрикаһына тегенсе өйрәнсеге булып эшкә барҙым. Ләкин бер йылдан кире уйлап, Башҡорт дәүләт университетының филология факультетына инеп киттем. “Шоңҡар” әҙәби берекмәһенең әүҙем ағзаһы булдым. Өсөнсө курста уҡығанда, 1978 йылда, Яҙыусылар союзының шиғриәт секцияһында тәүге ҡулъяҙмам тикшерелде. Ким Әхмәтйәнов, Рәшит Шәкүр, Риф Мифтахов, Әсхәл Әхмәт-Хужа, Тимерғәле Килмөхәмәтов, Рәшит Солтангәрәевтар бик матур фекерҙәр әйтте. Билдәле әҙәбиәт белгесе, остаздарҙың остазы Ким Әхмәтйәнов ижадымды юғары баһаланы. “Тирәктәр” тигән шиғырыма ентекле анализ яһап: “Был шиғырҙы мин “Ағиҙел” журналының беренсе битендә баҫып сығарыр инем”, — тине. Студент сағымда “Ағиҙел” журналында ҙур ғына шиғри шәлкемем донъя күрҙе. Шиғырҙарым “Йәш көстәр” альманахында бер нисә йыл рәттән баҫылды. Тик тәүге китабымды нәшер итеүгә артыҡ яуаплы ҡараным, ахырыһы. 1982 йылда Өфөлә үткән республика ижади йәштәр конференцияһының асышы, тип нарыҡланһа ла, китабым бик һуңлап, 1987 йылда ғына, унда ла “дөйөм ятаҡ”та, нәшер ителде. Башҡортостан китап нәшриәте директорына китабымдың яҙмышы хаҡында һөйләшергә барғанымды әле булһа иҫләйем. “Һеҙ талантлы шағирә, китаптарығыҙ әле күп сығыр, ә быныһын айырым китап итеп сығара алмайбыҙ!” — тине ул. Урамға сыҡҡас, нәшриәт эргәһендәге ағастарға ҡарап ярты сәғәт буйына илап торғанымды һис онотмам. Шулай итеп, “Тояҡтар йыры” тигән шиғри йыйынтығым күҙ йәштәре аша донъя күрҙе. Икенсеһен, айырым китабымды — “Ер менән Күк араһында” тигәнен, 1992 йылда ғына утыҙ дүрт йәшемдә ҡулыма алдым. Шул уҡ йылда Башҡортостан Яҙыусылар союзына ҡабул иттеләр. Быларҙы ни өсөн һөйләйем? Хәҙер мин үҙем Яҙыусылар союзы идараһының шиғриәт секцияһы рәйесемен. Ҡулына яңы ғына ҡәләм алғандарҙың да, тормош тәжрибәһе аша килгән өлкән йәштәге ағай-апайҙарҙың да ижадын тикшерергә тура килә. Бер нәмәгә иғтибар итәм һәр саҡ: тикшергәндә әйтелгән хилафлыҡтарҙы бөтөрәме-юҡмы, авторыбыҙ тиҙерәк нәшриәткә ашыға. Унда ла бит камил әҫәрҙәр тәҡдим итергә кәрәк. Сейле-бешле китаптың булыуынан булмауы артыҡ. Ярай, хәҙер “Йәштәр тауышы” серияһы бар. Йәш быуын өсөн был ҙур ярҙам. Беҙгә ул тәтемәне.

— Ижад уңыштарыңда талант менән тырышлыҡ нисбәттәрен нисек күҙаллайһың?
— Ғәҙәттә, ниндәйҙер уңыштың нигеҙендә ни бары биш процент ҡына талант ята, туҡһан бише — тырышлыҡ, тигән фекер өҫтөнлөк итә. Миңә ҡалһа, был нисбәт кешеләрҙе әүҙемлеккә өндәр өсөн уйлап сығарылған. Әҙәбиәттә ҡоро тырышлыҡ менән йыраҡ китеп буламы икән? Графомандар ҙа тырыш, улайға китһә. Талант егәре — ул икенсе нәмә. Илһам ҡошон ҡойроғонан эләктереп алғанда талант эйәһенең маһир, арыу-талыуһыҙ хеҙмәте — уңыш нигеҙе. Илһам булмаһа, Аллаһы тәғәләнең дә рөхсәте юҡ, тигән һүҙ. Шиғыр үҙе килә. Һин уны тотоп алып, уй-фекерең, яҙмышың призмаһынан үткәреп, ҡағыҙҙа сағылдыраһың. Шул саҡтағы әҙерлегең, ҡыйыулығың, тормош тәжрибәң, тел байлығың баяғы тырышлыҡҡа бәрәбәр ҙә инде.

— Донъя әҙәбиәтенә мөрәжәғәт итәһеңме? Ниндәй яҙыусыларҙың әҫәрҙәре күңел һәм ижад офоҡтарыңды киңәйтеүгә ярҙам итте? Ҡайһыларын ҡабат-ҡабат уҡый алаһың?

— Донъя әҙәбиәте хаҡында хәбәрҙар булырға тырышам. Шулай ҙа үҙ менталитетыбыҙға ят булған нәмәләр менән ҡыҙыҡһынмайым. Йәшерәк саҡта Райнер Мария Рильке верлибрҙары, япон шиғриәте менән мауыҡтым. Испан шағиры Хименес бик оҡшай. Хименес утыҙ йыл иленән ситтә йәшәй, ныҡ һағышлана, шуға шиғырҙары бик моңло. Ғүмеренең ахырында ул бөтә ижадынан бер китаплыҡ ҡына шиғыр һайлап ала, оҙондарын ҡыҫҡарта. Шул китапты испан-рус телдәрендә күрергә тура килде. Һәм шуныһы ғәжәп: испанса шиғыр башҡортсаға еңел күсерелә икән, ул башҡортса яңғырай! Мауығып тәржемәләр яһаным. Габриэль Гарсиа Маркестың “Креслола ултырған иргә мөхәббәт йыназаһы” тигән монодрамаһын тәржемә иттем. Ысынлап та, фекерҙе үҫтерә, телде байыта. Һуңғы ваҡытта Ҡаратаулы (Черногория) илендә йәшәүсе билдәле балалар яҙыусыһы Душан Джуришич әҫәрҙәрен башҡортсаға ауҙарҙым, Алла бирһә, “Йәшел бесәй” исемле китап сығарасаҡмын. Душан Джуришич әҫәрҙәрен тәржемә иткәндә үҙемде тылсым донъяһына барып ингәндәй тойҙом. Был донъяла ел дә, ағастар ҙа, башмаҡтар ҙа, хатта ҡараңғылыҡ та йәнле, уйлай, тоя, һөйләшә. Өлкән йәштә булһа ла, Душан күңелендә сабый тойомлауын, зирәклеген, фекерләү рәүешен һаҡлаған. Был әҫәрҙәр балалыҡ иленә сикһеҙ һөйөү, йылылыҡ, наҙ менән һуғарылған. Уларҙы тәржемә итеү күңелемә көс, ижадыма төҫ бирҙе, тиһәм дә, арттырыу булмаҫ. Балалар өсөн әҫәрҙәрҙең ниндәй булырға тейешлеге хаҡындағы уй-фекерҙәремде нығытты улар. Беҙҙә йыш ҡына кескәйҙәрҙең күңел донъяһын бер таҡтаға һалып ҡарайҙар. Бала уйҙарының да тәрән, фәлсәфәүи булыуы мөмкин икәнлеге шик аҫтына ҡуйыла, улар ҡатмарлы булырға тейеш түгел, тип барыла. Шул уҡ ваҡытта сабыйҙарҙың хәҙерге заман технологияларын күҙ асып йомған арала үҙләштереүе, һәр өлкән кешене ғәжәпкә һалһа ла, иҫәпкә алынмай. Ә бит ошо хәл генә лә кескәй бала фекерләүенең тиҙлеге һәм ғәйәт ҡатмарлылығы тураһында һөйләй. Кешелек миллион йылдар буйына үткән юлды бер ҡул бармаҡтары хәтлем генә йылда үт тә, нисек инде шулай булмаһын! Был ваҡытта Антуан де Сент-Экзюпери, Агата Кристи әҫәрҙәрен иҫкә төшөрөү ҙә урынлы: ниңә һуң улар, сабыйҙарҙың башын “бутап”, шундайын да фәлсәфәүи төшөнсәләр хаҡында һүҙ йөрөтә?! Бөтә донъя сабыйҙарының, шул китаптарҙа үҫә-үҫә, миһырбанлы, оло йәнле, еңелмәҫ, сағыу шәхестәр булырға ынтылыуы беҙҙең әҙәбиәт әһелдәрен дә уйландырырға тейештер ул.

Балалар донъяһын артыҡ ябайлаштырып ҡарау уларҙан хеҙмәтселәр әҙерләү сәйәсәтенән килә. Эшсе-крәҫтиән дәүләтендә был хатта доктрина кимәленә күтәрелгәйне бит инде. Аҙағында иһә — беҙ быны үҙ күҙҙәребеҙ менән күреп беләбеҙ — хеҙмәтсе-хыялыйҙар иле, бер килеп, тарҡала! Бына ҡайҙа килтерә ул балаларға бәләкәйҙән ябайлаштырып, хеҙмәтсе итеп ҡарау сәйәсәте. Тауыҡтарға ем бирә, утын яра, һыу ташый, гөлгә һыу һибә, тип маҡтап яҙылған шиғырҙарҙы балалар үҙ итмәй, сөнки унда үҙҙәре өсөн яңылыҡ тапмай. Әлбиттә, был эштәрҙе өйрәтергә кәрәк, шик тә юҡ! Ләкин ниндәй генә эшкә өйрәтмә, сабый өсөн асыш, күңел талпыныуы, сер, мөғжизәле уйын мөһимерәк икәнен күҙ уңынан ысҡындырмау зарур.

Әле Йәләлетдин Руми ижады менән ҡыҙыҡһынам. “Йәшерен Мәғәнә хаҡында поэма”һын тәржемә итәм. 2013 йылда Төркиәлә ТӨРКСОЙ-ҙың егерме йыллығына арналған “Ебәк юл шағирҙары” Халыҡ-ара фестивалендә Башҡортостан исеменән ҡатнашырға тура килгәйне. Кония ҡалаһында Румиҙың кәшәнәһендә булып, бик илһамланып ҡайтҡайным. Кәшәнә эсе ғәжәйеп ине... Һөйләп кенә аңлатырлыҡ түгел. Донъяның төрлө илдәренән, төрлө милләтле кешеләр Мәүләнә (уны шулай тип йөрөтәләр) ҡәберенә килгән, уның бөйөк фәлсәфәһе менән үҙҙәренең Аллаһы тәғәләгә булған доғалары-ялбарыуҙарын һуғара. Шулай уҡ Ҡөрьән аяттары — һәр кемдең телендә.

Йәләлетдин Румиҙың 22-се быуын бүләсәре айырым йортта беҙҙе, Ебәк юл шағирҙары фестивалендә ҡатнашыусы туғыҙ кешене, бик йылы ҡаршы алды. Олатаһы тураһында ҡыҙыҡлы нәмәләр һөйләне. Фарсы телендә яҙһа ла, Руми төрки сығышлы икән ул. Был бөйөк фәйләсүф иҫтәлегенә бөтә донъя баш эйә.

— Шағирә итеп үҙеңде ҡасан хис итә башланың? Нимә ул илһам һинең өсөн? Уның саҡырып та килмәй торған саҡтары бармы? Шул саҡта ниндәй саралар күрәһең йәки көтөп кенә йөрөйһөңмө?

— Әллә, мин әле лә үҙемде шағирә итеп хис итмәйем ул! Шиғыр — бәләкәйҙән дуҫым, юлдашым. Шиғыр сығармаған ваҡытымды хәтерләмәйем. Ә, юҡ, хәтерләйем: балаларым тыуғас, тәҙрә төптәрен тултырып гөл үҫтергән, ғаилә бөтөнлөгөн хәстәрләгән тырыш хужабикә сағымда, йәки “Йәшлек” гәзитендә, радио, телевидениела бар донъямды онотоп эшләгәнемдә шиғыр бер аҙ ситкә китеп торҙо, ахырыһы. Үҙенә күрә ижади көрсөк тә булғандыр, бәлки, үҫеш юлы ябай ғына булмай ҙа инде. “Башҡортостан” гәзитенә әҙәбиәт бүлеге мөдире итеп саҡырылғас, илһамлы ижад донъяһына сумдым. Әлегәсә үҙем иң һәйбәте тип иҫәпләгән китабым — “Ете даръям” донъя күрҙе. “Ватандаш”, “Башҡортостан ҡыҙы” журналдарында инде шиғриәт толпарының ебәк ялын үрелеп үргән мәлдәрем әҙ булманы. “Аҙнабикә”, “Көн менән Төн сиге” тигән шиғри йыйынтыҡтарым сыҡты. “Аҡбуҙат”ҡа баш мөхәррир булып килгәс, үҙем өсөн тағы бер киң донъя — балалар әҙәбиәтен астым. Астым, тиеү, моғайын, бигүк дөрөҫ тә булмаҫ, сөнки мин “Йәншишмә” (элекке “Башҡортостан пионеры”) гәзитендә туғыҙ йыл балалар өсөн ижад иттем һәм сабыйҙар, кескәйҙәр өсөн яҙыу серҙәрен төбөнән беләм. Яҙған саҡта һиңә мөлдөрәп ҡарап торған самими бала күҙҙәрен, уның эскерһеҙ күңел донъяһын иҫтә тоторға кәрәк. Саҡ ҡына дөйөм һүҙгә мауыға йә нотоҡ уҡый башланыңмы, бала шундуҡ ҡарашын ситкә йүнәлтә. Балаларға тәғәйенләнгән хикәйәләрем, әкиәттәрем, шиғырҙарым күп йыйылып киткәйне. Заманында Динә Талхина нәшер итергә дәртләндергән “Шашка иленә сәйәхәт”, “Бәрәкәтле көн” тигән китаптарым, ниһайәт, бер-бер артлы донъя күрҙе, әлхәмдүлилләһ.

Илһамды юғары көс бирәлер, тип уйлайым. Ул булмаһа, үҙемде көсләп яҙмайым. Кәрәк өсөн генә яҙылған бер ҡалыптағы шиғырҙар тиҙ үк ялҡыта бит халыҡты. Ижади табыштарым араһында “Ер менән Күк араһында”, “Ете даръям”, “Моң-тәлгәш” тигән китаптарымды атар инем. Төҙөлөшө, йөкмәткеһе яғынан үҙенсәлекле килеп сыҡты улар. “Ағиҙел” журналында Әнғәм Хәбировтың “Шағирҙар дуэты” тигән мәҡәләһен уҡып аптырап киттем: утыҙ йыл буйына ижадымды эҙмә-эҙлекле күҙәтеп барған! Ә мин, ижадымды әҙәбиәтселәр күрмәй, тип уйлағайным. Әйткәнемсә, үҙеңде шағирә итеп тойоу һәм Шиғриәт ғали йәнәптәренә, халҡыңа эскерһеҙ хеҙмәт итеү — икеһе ике нәмә икән шул.

— Университет тамамлағандан алып Башҡортостан матбуғатына хеҙмәт итәһең. Икенсе эшкә күсергә, тигән теләгең булманымы? Журналистика һәм әҙәбиәт күңелеңдә нисек килешеп йәшәй? Бер-береһенә ярҙам итәме улар, әллә, киреһенсә, ҡамасаулаған саҡтары күберәкме?

— Эйе, университетты тамамлағас та “Башҡортостан пионеры” гәзитенә мәктәп бүлеге хәбәрсеһе итеп эшкә алдылар. Республиканың арҡырыһын буйына йөрөп сығырға тура килде командировкаларҙа. Мин бармаған ауыл, мәктәп ҡалмағандыр ул! Мәктәп бүлегендә эш ҡаты, аҙна һайын яңы урындан репортаж, һүрәтләмә, хәбәр ташып ҡына тораһың! Балаларың бәләкәй, тип, йәлләп тороусы юҡ. Һәр һанды энәһенән ебенә хәтлем тикшереп, тавтология йәки стиль буталсыҡтарын бер-беребеҙгә тура ҡарап әйтә инек. Үҙенә күрә бик яҡшы журналистика һабаҡтары булған. Туғыҙ йыл эшләнем унда, яратҡан гәзитемә, ул саҡтағы баш мөхәррир Сафуан Әлибаев, уның урынбаҫары Рәмил Йәнбәков, бүлек мөдирҙәре Һәҙиә Яҡупова, Зөһрә Ҡотлогилдина, Әлфинур Вахитова, Диана Килдина, үҙем кеүек хәбәрселәр Йомабикә Ильясова, Әлисә Ниғмәтуллина, Зөбәржәт Миңлебаева, рәссам Юрий Чувилихиндарҙан торған тәүге хеҙмәт коллективыма рәхмәтлемен. Баштан уҡ дөрөҫ йүнәлеш биргән миңә улар. Һүҙ ҡеүәһе, тел байлығы, үҙ шәхесең менән мауыҡмау, тотанаҡлыҡ, кеше уҡымаҫлыҡ, бала аңламаҫлыҡ һүҙбәйләнештәрҙе ҡулланмау, һөйләм төҙөлөшөн бутамау, “йылы, йәнле” яҙыу стиле аҙаҡ һәр эшләгән еремдә — гәзит-журналдамы, йә иһә радио-телевидениеламы — бик ярап ҡалды, хеҙмәттәштәрем тарафынан юғары баһаланды. Юҡһа, ҡайһы бер журналистар, хәҙергеләр бигерәк тә, үҙ ваҡытында шундай һабаҡ алмағанға күрәлер инде, хәбәрсе этикаһын белмәйҙәр, айырыуса “мин-минлек” менән ауырыйҙар, мәҡәләлә “мин” тигән һүҙҙе бик күп ҡулланалар, әңгәмәләшкән геройҙарынан үҙҙәрен юғарыраҡ ҡуялар — гәзит уҡыусы быны шундуҡ күреп ала, күңеле ҡайта. Республика матбуғатын ҡайһы берҙә стена гәзите һымаҡ осһоҙлатып ебәрәләр. Үҙ-ара тәнҡит, профессиональ оҫталыҡ тураһында фекер алышыуҙар һирәгәйгәнгә шулай килеп сығамы икән? Әллә, ғөмүмән, профессионалдар әҙәйҙеме? Улай тиһәң, журналистарҙы күмәртәләп әҙерләп торалар. Хатта, яңы стандарттар буйынса, журналислыҡҡа уҡымаған элекке гәзитселәр алдында уларҙың баҙары юғарыраҡ та! Тик матбуғатты улар ҡулына ғына ҡалдырып булмай әлегә.

Ижадымда журналистика өҫтөнлөк алған мәлдәр, бөтә күңел көсөмдө мәҡәләләргә йә тапшырыуҙарға биргән ваҡыттарым күп булды. Ярты йыл буйына эш хаҡы алмауға ҡарамаҫтан, “Йәшлек” гәзитенең тәүге һандарын сығарыусы энтузиастарҙың береһе, был баҫманың тәүге һаны буйынса дежур булыуым хаҡында ғорурланып әйтә алам. Башҡортостан радиоһында, иҫләйем, эфирға аҙнаһына дүртәр тапшырыу сығарған саҡтарым булды. “Каруан”, “Телем минең”, “Миһырбан” һәм “Волга менән Урал араһында” тигән Рәсәйҙең алты республикаһы радиожурналы. Һәр береһенә материал табып та өлгөртөргә кәрәк бит әле! “Каруан”ды ике телдә — русса һәм башҡортса алып бара инем. Тапшырыуымдың ҡунаҡтары — донъя күреп ҡайтҡан ҡыҙыҡлы, күренекле кешеләр. Бер ваҡыт шулай (ул саҡта Башҡортостан Фәндәр академияһында эшләй ине) Ишмөхәмәт ағай Ғәләүетдинов: “Хәҙер һинең тапшырыуыңа сенсация алып киләм”, — тип шылтыратты. Һәм, ысынлап та, ул йылдар өсөн ғәйәт ҙур ваҡиға булырлыҡ хәбәр ине ул. Төркиәнән Зәки Вәлидиҙең ҡатыны Назмиә ханымдан иҫтәлекле ҡомартҡы — бөйөк төркиәтсенең Америка университетында халыҡ-ара симпозиумда яһаған сығышы яҙмаһы. Унда башҡорт теле тураһында һөйләй һәм саф Егән диалектында: “Бытбылдыҡ, бытбылдыҡ! Таң атҡансы юҡ булдыҡ...” — тигән һүҙҙәре булған өҙөк килтерә. Шулай итеп, Ишмөхәмәт ағай менән ошо яҙманың тарихы, уны Өфөгә алып ҡайтып етеү мажаралары тураһында ярты сәғәтлек тапшырыу эшләп ташланыҡ. Эфирҙа, республика халҡын һөйөнсөләп: “Етмеш йылдан артыҡ был тауыш Башҡортостанда ишетелмәне. Ниһайәт, Вәлидиҙең тауышын тыңлағыҙ, ул үҙ халҡына ҡайтты!” — тип рухланып һөйләгәнемде һис онотмам. Күпмелер ваҡыт үткәс, ошо уҡ яҙма башҡа тапшырыуҙарҙа ла ҡулланылды, әммә журналистикала ниндәйҙер теманы беренсе булып асыу — ҙур мәртәбә һәм профессиональ кимәл күрһәткесе. Аллаға шөкөр, ундай шатлыҡлы мәлдәрем байтаҡ булды. Әйткәндәй, Вәлидиҙең ҡыҙы Иҫәнбикә Туған менән интервьюны ла Башҡортостанда иң беренсе булып мин эшләнем. Ул саҡта Вәлиди исеме рәсми танылыу яуламағайны әле. Эшһеҙлек, социаль мәсьәләләр, миһырбанлыҡ төп темалар ине. Башҡорт теле яҙмышына ҡағылған “Телем минең” программаһына арҙаҡлы ғалимдарыбыҙ Ғәли Сәйетбатталов, Фәнүзә Нәҙершина, Рәшит Шәкүр, Фирҙәүес Хисаметдинова, Эрнст Ишбирҙиндарҙы саҡырып, бик ҡыҙыҡлы һөйләшеүҙәр алып бара торғайныҡ. Тапшырыуҙы кеше тыңлаһын өсөн, ике тел биҫтәһен уйлап сығарҙым — улар үҙ-ара бәхәсләшеп, телде бутап, һорауҙар бирә лә, артабан ғалимдар менән әңгәмә башлана. Тел биҫтәләрем ул саҡтағы студенттар, хәҙер мәғлүмәт сараларында билдәле кешеләр Риф Арыҫлан менән Тимур Яҡупов ине. “Ҡуласа” тапшырыуын астым. Фильмдар авторы булдым. Әхиәр Хәким ижады һәм тормошона арналған “Йылдарым” нәфис-документаль фильмы өсөн сценарий яҙып, уны атаҡлы режиссер Әмир Абдразаҡов экранға сығарҙы. “Башҡортостан” гәзитендә Мәскәүҙә, Ырымбурҙа үткән Башҡортостан Республикаһы көндәрен яҡтыртыусы командала эшләнем. “Мәрхәбә, Башҡорт иле!” тигән ҙур күләмле, дауамлы мәҡәләм киң резонанс алды. Яҙыусылар менән әңгәмәләрҙән Мостай Кәрим менән эшләгән “Шатлыҡ ҡанатлы заттан ул...” тигәне ныҡ иҫтә ҡалған. Уны Мостай ағай хатта үҙенең ҡайһылыр томында ла сығарҙы.

Шиғриәттең дә барлыҡ булмышымды ялмап алған саҡтары булды. Шиғырҙар бик йыш хәбәрсе юлдарында тыуҙы. Моғайын, бер-береһен ахыр сиктә тулыландырып торалыр улар — журналистика һәм әҙәбиәт.

— Башҡа өлкә-республикаларҙағы әҙиптәр менән бәйләнеш тотаһыңдыр, ундағы әҙәби мөхит беҙҙекенән айырыламы? Башҡорт әҙәбиәте, уларҙыҡы менән сағыштырғанда, кимәл яғынан нисегерәк? Әлеге Рәсәй әҙәбиәтенән кемдәрҙең әҫәрҙәрен уҡырға тәҡдим итәһең?

— Рәсәйҙәге әҙәби мөхиттән башҡорт әҙәбиәте мөхите артыҡ айырылмай. Әҙәбиәткә үтеп ингән уртаҡуллыҡ, графоманлыҡ күренеше һәр урынға ла хас. Хәҙер, аҡсаң булһа, китап сығарыу ҡыйын түгел, китап ижади юғарылыҡты билдәләмәй. Хатта, әйтер инем, ҡайһы бер бик ҙурҙан ҡубып үткәрелгән, хәтәр исемдәр менән аталған ижади конкурстарҙың, дөйөм мәҙәниәткә һалған өлөшө ҙур булһа ла, әҙәбиәткә яһаған зыяны хаҡында уйлап ҡараған кеше бармы икән? Хәҙер, интернетты асһаң, әҙәби конкурстарҙың иҫәбе-һаны юҡ. Һәр береһендә китап сығарырға тәҡдим итәләр. Үҙ иҫәбеңә, әлбиттә. Мин үҙем дә бер нисәһендә ҡатнаштым. Рәсәйҙә (Мәскәүҙә, Коломнала) сыҡҡан бер нисә шиғри йыйынтыҡта авторҙашмын. Урыҫ уҡыусыһына шиғырҙарыңды еткереү һәйбәт, әлбиттә. Ләкин быны әҙәби кимәл күрһәткесе тип танырға буламы икән? Икеләнәм.

Хәҙерге Рәсәй әҙәбиәте — күп тармаҡлы. Уның белгесемен, тип әйтә алмайым. Мин белгән айырым шәхестәр — Мәскәүҙән Инна Ростовцева, Владимир Коробов, Любовь Абаева, Павлодарҙан Ольга Григорьева, Ҡабарҙы-Балҡар еренән Моталип Беппоев, Аскер Додуев, Дағстандан Магомед Ахмедов, Ҡаҙағстандан Алмагөл Бауыржан, Үзбәкстандан Әғзәм Обидов, Әзербайжандан Әлемдар Яббарлы, Ғағауз еренән Любовь Чимпоеш, Төркиәнән Илтер Йәшелай, Ҡырымдан Сейран Сөләймән, Ираҡтан Имат Ләйләни — улар поэтик һүҙ оҫталары, һәр береһе үҙ халҡының илсеһе, тылмасы. Улар менән осраштырғаны өсөн яҙмышыма рәхмәтлемен, ижадтарын мөмкин тиклем күҙәтеп барырға тырышам.

— Тәржемәселәр менән нисек эшләйһең, ҡайҙан табаһың уларҙы? Тәржемә мәсьәләһен хәл итеүҙә ҡәләмдәштәреңә һәм союз етәкселәренә ниндәй тәҡдимдәрең бар?

— Тәржемәселәремдән уңдым, тип әйтә алам. Был турала уйлап та бирмәй йөрөгәнемдә, 90-сы йылдар башында, Ғәзим ағай Шафиҡов, шиғырҙарымды һорап алып, тәржемә итеп, “Известия Башкортостана” гәзитендә “Мускул поэзии” тигән баш һүҙ менән баҫып сығарҙы. Роберт Палдең “Башҡорт теле” тигән шиғырыма тәржемәһе “Дастан о Башкортостане” тигән китапта донъя күрҙе. Башҡорт әҙәбиәтен тәржемә итеү үҙенән-үҙе барған һымаҡ ине ул саҡта. Ә бит был Яҙыусылар союзының хәстәрлекле хеҙмәте булған! Хәҙер килеп, тәржемәгә, йәки һүҙмә-һүҙ руссаға ауҙарыуға түләү ҡаралмағас, уны эшләү мәнфәғәте лә бөткән кеүек килде лә сыҡты. Мостай Кәримдәр заманында Рәсүл Ғамзатов, Ҡайсын Кулиев, Давид Көгөлтинов һәм башҡа билдәле яҙыусыларҙың илдең мәҙәни йөҙөндә ҙур урын алып тороуы шул тәржемә мәсьәләһенең дәүләт тарафынан тейешле кимәлгә ҡуйылыуы арҡаһында булды ла инде! Был мәсьәлә бик мөһим, уны хәл итергә кәрәк. Әлеге ваҡытта һәр яҙыусы үҙ мөмкинлегенә ҡарап тәржемә яһата.

Мәскәүҙә йәшәүсе Венера Думаева-Вәлиева “Аҙнабикә” поэмамды үҙе һорап алып тәржемә итте. Владимир Коробов, Ольга Григорьева, Светлана Чураева, Айҙар Хөсәйенов, Николай Граховтарға рәхмәтем ҙур. Ә бына Сергей Янаки менән беҙҙе ысын ижади дуҫлыҡ ептәре бәйләне. Башта “Бельские просторы” журналында бер шиғри шәлкем тәржемәһен баҫтырҙыҡ. Унан, Аллаһы тәғәләгә тапшырып, ҙур эшкә тотондоҡ: 2014 йылда “Ағиҙел” журналында сыҡҡан “Тимер быуат” тигән лиро-эпик поэмамды тәржемәләүгә. Поэма ҙур, күп планлы, ғәйәт киң һәм тәрән ҡатламдарҙы үҙ эсенә ала. Әйткәндәй, бер ҡыҙыҡ күренеш. Унда быуаттар аша осоусы башҡорт уғы тураһында “Оса уғым, оса ғына...” тигән юлдар рефрен булып ҡабатланып килә. Ә бит поэманы яҙғанда әлеге кеүек “Мәргән уҡсы” хәрәкәте лә, уҡ атыу күнекмәләре лә юҡ ине. Мәғлүмәт һауала осоп йөрөй, тигәндәре шул булалыр инде! Хәҙер ниндәй киң йәйелдерелде ул күренеш! Әҫәрем дә заманына мас булды ла ҡуйҙы, алданыраҡ яҙылһа ла. Поэманы тәржемә итер өсөн Сергейға уҡсы һөнәрен дә, Ҡөрьәнде лә, “Урал батыр” эпосын да, башҡорт ихтилалдары тарихын да, суфыйсылыҡты ла, әүлиәләрҙе лә, Башҡорт кавалерия дивизияһы юлын да өйрәнергә, хатта нисек итеп атты дағаларға тигән һорауға яуап та эҙләргә тура килде. Был тиклем һынауҙарға һәр тәржемәсе лә йөрьәт итмәҫ ине. Сергей Янаки, талапсанлығыма, күп тапҡырҙар яңынан эшләтеүемә ҡарамаҫтан, алдына алған маҡсатынан йөҙ бормайынса, поэманы тәржемәләүҙе юғары кимәлдә башҡарып сыҡты. “Железный век”тың журнал варианты “Ватандаш”тың 2017 йылғы 4-се һанында баҫылды. Шулай уҡ июндә “Бельские просторы” журналында ошо поэманың “Деревенские кузни” тигән өҙөгө донъя күрҙе. Алла бирһә, Сергей Янакиҙың шиғырҙарыма тәржемәләренән яңы шиғри шәлкемдәр “Истоки”, “Вечерняя Уфа” гәзиттәрендә баҫыла. Былтыр рус теленә тәржемәләрҙән торған “Каменная река” тигән китабымды ҡулыма алғайным. Быйыл иһә — “Железный век”, иншалла, оҙаҡ көттөрмәҫ, тигән хыялдамын.

Шиғырҙарымды татарса — Рәдиф Ғаташ “Ҡазан утлары” журналында, Гөлнур Ҡорбанова “Мәдәни жомга” гәзитендә, балҡарса — Моталип Беппоев “Менги тау” журналында, русса — Владимир Коробов “Литературная Россия” гәзитендә һәм “Дружба народов” журналында, тағы ла Ольга Григорьева Павлодарҙа сыҡҡан журналда яңғыратты. Әйтергә кәрәк, быны улар үҙ теләге буйынса башҡарҙылар. Рәхмәттән башҡа нимә әйтәһең инде? Черногорияла ҡаратаулы телендә Душан Джуришич тәржемәһендә балалар өсөн “Сүл буйлап ташбаҡа барған...” тигән китабым сығырға тора, иншалла. Әҙәбиәттәр дуҫлығына ошолайтып үҙ өлөшөбөҙҙө индерәйек әле, тим.

— Беҙҙә тәнҡит мәсьәләһе нисек тора, тип уйлайһың? Был өлкәне яйға һалып буламы икән? Бә лки, тәнҡиттең әлеге заманда кәрәге лә юҡтыр?

— Тәнҡит мәсьәләһе һәр ваҡыт бар, буласаҡ. Тәнҡит әҙәби әҫәр артынан эйәреп килә һәм бары тик ул ғына милли әҙәбиәтте алға этәрә. (Һәм, әлбиттә, тәржемә). Ләкин әҫәр кешеләрҙең күңелен яулай алмаһа, тәнҡит уны күпме күтәрмәһен, маҡтамаһын, әҙәбиәт тәгәрмәсе алға китмәй ҙә ҡуя. Йәки, киреһенсә, әҫәр шәп булып та, уны тәнҡит күрмәмеш тә белмәмеш икән, ул үҙ-үҙенә ҡойо ҡаҙый. Тәнҡитһеҙ алға барыш юҡ, тимәк, был ваҡытта милли әҙәбиәт стагнация осорон кисерә. Республика матбуғатында ара-тирә Әнғәм Хәбиров, Зәки Әлибаев, Рауил Бикбаев, Ғәҙилә Бүләкова, Гөлфирә Гәрәева, Фәнил Күзбәков мәҡәләләрендә хәҙерге әҙәбиәткә байҡау яһалып тора. Әлбиттә, был ғына етмәй. Ләкин, бөтөнләй ҡытлыҡ кисерәбеҙ, тип яр һала алмайбыҙ, шөкөр.

— Оҙаҡ йылдар аңлашып ғүмер иткән ике талантлы шағир ғаиләһе — уникаль күренеш инде ул. Тормош иптәшең Хисмәтулла Юлдашев менән нисек таныштығыҙ? Пар һандуғас бер ояла— уның уңай һәм ҡыйын мәлдәре нимәлә? Бер-берегеҙгә яңы шиғырҙарығыҙҙы уҡып, тәнҡитләшәһегеҙме, аңлашаһығыҙмы, ижад процесында бер-берегеҙгә юл ҡуяһығыҙмы?

— Хисмәтулла Мәскәүҙәге М.Горький исемендәге Әҙәбиәт институтында уҡып йөрөй ине. 1982 йылдың йәйендә Өфөгә китап сығарыу хәстәре менән ҡайтҡайны. Матбуғат йортоноң баҫҡыстары буйлап менеп барһам, ул төшөп килә. Электән дә белә инем уны, ижади йәштәр конференцияһында танышҡайныҡ. Һүҙгә һүҙ эйәреп, һөйләшеп киттек, аҙаҡ айырылмаҫ дуҫтар булдыҡ та ҡуйҙыҡ инде. Яҙмыш сәстәребеҙҙе бәйләне. Ижад икебеҙ өсөн дә төп урында торҙо. Бер-беребеҙҙе тәнҡитләгән саҡтар күп булды, “өй семинары” ҡаты ине. Шуғалыр ҙа беҙ әйләнгән һайын шиғыр яҙып, китап сығарып йөрөмәнек, графоманлыҡ сирен йоҡторманыҡ. Иң мөһиме — үҙ-үҙең, намыҫың һәм кешеләр алдында алдашмау икәнен ныҡлы белдек. Аллаға шөкөр, хәҙер инде башҡорт шиғриәтендә икебеҙ ике майҙан тотабыҙ, юлдарыбыҙ төрлө. Әнғәм Хәбиров “Ағиҙел” журналында беҙҙең хаҡта “Шағирҙар дуэты” тигән мәҡәлә яҙып сыҡты, унда ла ижади йөҙөбөҙҙөң төрлөлөгөн һыҙыҡ өҫтөнә ала.

— Килен булараҡ Хисмәтулланың ата-әсәһенә, туғандарына нисек ярай алдың? Әле аралашып йәшәйһегеҙме? Иреңдең тыуған яҡтарын, яҡташтарын үҙ итә алдыңмы? Улар хаҡында ла шиғырҙар яҙыламы?
— Ырымбур өлкәһе Александровка районы Иҫәнгилде ауылында йәшәүсе ҡәйнәм Сәлимә Әхмәҙулла ҡыҙы, биш бала менән йәшләй тол ҡалып, бөтәһен дә аяҡҡа баҫтырған, үҙаллы тормош юлына сығарған көслө рухлы кеше. Йыш аралашыу мөмкинлеге булмаһа ла, ҡайтып, хәлен белешеп торабыҙ. Ҡәйнәм башҡорт әҙәбиәтен яҡшы белә, үҙе лә мәҡәл, әйтемдәр менән генә һөйләшә. Ырымбур башҡорттарының йор, һутлы телен Фариза, Сәриә, Фатима әбейҙәребеҙҙең телмәренән яратып ҡабул иттем. Иҫәнгилде, Ҡотос, Аҡтин, Кәнсер ауылдарында Агишевтар бик күп. Сәғит Агиш та — Иҫәнгилденән. Тәү күргәндән үк үҙ иттем ырымбурҙарҙы. Улар көслө рухлы, ихлас. Даланың үҙе кеүек асыҡ. Ҡатын-ҡыҙҙар бик ҡыйыу, талапсан, ирҙәр егәрле, йомшаҡ күңелле. Әле яңыраҡ Туҡ-Соран башҡорттары фольклоры байрамында булып, илһамланып, рухланып ҡайттыҡ. Барса туғандар бер-береһен ихтирам итеп, ҡатнашып йәшәйбеҙ. Сайма, Минзиә бикәстәрем, Хөсәйен, Хәбир ҡәйнештәрем — кешегә ярҙамсыл, изге күңеллеләр. Ҡәйнәмә арнап яҙған шиғырым “Каруанһарай” гәзитендә лә сыҡҡайны.
— Ижади ғаиләлә өс улан үҫте. Балаларыңдың иң мәшәҡәтле һәм кескәй, үҫмер саҡтарында ла һәр саҡ мөләйем, сибәр, һомғол буйлы, нәзәкәтле булып ҡала алдың. Афарин, Тамара! Оло мөхәббәтеңдең дә роле ҙур булғандыр, тип уйлайым. Пенсия йәшендә лә гөрләтеп эшләп йөрөүеңдең, илһамланып ижад итеүеңдең һәм һоҡланырлыҡ ҡатын-ҡыҙ булыуыңдың сере нимәлә?
— Ундай сер бармы икән ул? Тормошто яратыуҙыр, бәлки! Төңөлөрҙәй саҡтарҙа ла төңөлдөрмәҫ көстө ижадта табам. Был донъяла бөтә нәмә һабаҡ өсөн бирелгәнен аңлау ҙа ҡотҡара ауыр саҡта. Рух донъяһын таныйым, Бөйөк Илаһҡа табынам. Намаҙға баҫҡанмын, ураҙалар тотоп таҙарынам.
— Уландарығыҙ ниндәй һөнәрҙәр һайланы? Һеҙҙең ижади юлдан китергә теләктәре булманымы? Уларҙы рухташтарыбыҙ, тип әйтә алаһыңмы? Ҡәйнә булараҡ, үҙеңде нисек һиҙәһең? Йәш ғаиләләр менән уртаҡ тел табып буламы?
— Өлкән улыбыҙ Искәндәр — тәжрибәле юрист. Башҡортостан Республикаһы Дәүләт Йыйылышы — Ҡоролтай эргәһендәге Йәштәр палатаһына өс саҡырылышта һайланды, рәйес урынбаҫары ла булды. Депутат ярҙамсыһы булараҡ Мәскәүҙә Дәүләт Думаһы аппаратында эшләне. Киленебеҙ Нәзирә менән Камила исемле бик теремек ҡыҙыҡай үҫтерәләр. Уртансы улыбыҙ Данияр — ижади һөнәр кешеһе, режиссер, продюсер. Анастасия менән икеһе беҙгә Айна ейәнсәребеҙҙе бүләк иттеләр. Уртаҡ телде ни, үҙең һәйбәт булһаң, табаһың инде. Кесе улыбыҙ Рамаҙан быйыл урта мәктәпте тамамланы.
— Ижади ғаилә бөтөнлөгө өсөн ир менән ҡатында ниндәй сифаттар өҫтөнлөк итергә тейеш? Туған телгә мөхәббәт, илһөйәрлек рухы ғаилә тәрбиәһенән башлана, тигән раҫлау менән килешәһеңме?
— Иң тәүҙә бер-береңә шәхес итеп ҡарау кәрәктер, тим. Илһөйәрлек — ғаиләнең нигеҙендә ятыусы хис. Ошо бер ғаилә — үҙе бер ил бит ул. Йәмғиәт ышаныслы йәшәһен өсөн кәрәкле барлыҡ сифаттар шунда тәрбиәләнә. Туғанлыҡ тойғоһо — йәшәйештең йәме. Балаларыбыҙ туғандарыбыҙ менән аралашырға, кәңәшләшергә, бергә шатланып, хәсрәт килһә, бергә ҡайғырырға күнеккән.
Әйткәндәй, һеҙҙең ижади ғаиләгеҙ гел һоҡланыу тыуҙыра, Гөлфиә апай. Улдарығыҙҙың береһе — композитор, икенсеһе — тарихсы-драматург. 2008 йылда Нефтселәр мәҙәниәт һарайының (хәҙерге Дәүләт концерт залы) ҙур залында ғаиләгеҙгә арналған иҫ киткес кисә булды, Урал Иҙелбаевтың көйҙәре, йырҙарынан тора ине ул. Шул саҡта күңелемдә, Хисмәт менән икебеҙҙең ижад кисәбеҙҙе ошондай юғары кимәлдә үткәрергә ине, тигән хыял яралды. Фәрештәләрҙең амин тигән сағына тура килгәндер инде. Көҙөнә, 19 сентябрҙә, ғүмер буйына ҡыуанып иҫләрлек матур байрам уҙғарҙыҡ. Ул кисәне әле булһа һағынып хәтерләүселәр бар.
Ике шағирға бер ғаиләлә ҡыйын түгелме, тип һораусылар күп. Яуабым — еңел түгел. Бер-беребеҙгә бик талапсанбыҙмы икән?! Шул уҡ ваҡытта беҙҙең кеүек ғәфү итә белеүселәрҙе табыу ҙа ауыр. Ижад беҙҙе берләштерә. Балаларыбыҙҙы бәләкәйҙән башҡорт рухлы итеп тәрбиәләнек. Туған телдәрен яҡшы беләләр, радио, телевидение тапшырыуҙарында ҡатнашып үҫтеләр. Маҡсатыбыҙ шул ине: улдарыбыҙ үҙе бер ил булып йәшәһен, тинек. Һәр ғаилә лә шулай уйлаһа, оло илебеҙ — Башҡортостаныбыҙ ҙа ҡеүәтле буласаҡ бит.
— Үкенестәрең дә булғандыр. Ҡайһылары күңелеңдән китмәй?
— Үкенестәр менән йәшәмәҫкә өйрәндем мин.
— Кешеләрҙә иң оҡшаған сифаттар ниндәй? Ғәфү итеп булмай торғандары ла бармы?
— Алдаҡсыларҙы ғәфү итә алмайым. Кисерһәм дә, башҡа аралашмайым. Бындай ҡәтғилек тормош өсөн яраҡһыҙ икәнен дә аңлайым. Дөрөҫөн һөйләп, үҙем күпме яндым! Шулай ҙа, яратҡан журналисым Владислав Листьев әйтмешләй, кешеләрҙә профессионаллек һәм намыҫлылыҡ сифаттарын өҫтөн ҡуям.
— Йәшлегеңә әйләнеп ҡайта алһаң, нимәләрҙе үҙгәртер инең?
— Үҙгәртһәм, мин булыр инемме икән һуң ул? Ҡуй, үҙгәртмәйек, шулай ҡалһын!
Бәхет мәғәнәһен һәр кем үҙенсә аңлай. Ә һинең өсөн нимә ул бәхет?
— Ул күҙгә күренеп бармайҙыр, тим. Бәхет ҡошо тынлыҡта һайрай. Ә күңел һиллеген булдырыу өсөн күпме көс түгергә, ҡаршы килгән яҙмыш тулҡындарына күкрәгеңде ҡуйырға кәрәк!
— Яҙмышҡа ышанаһыңмы? Фекереңде ниндәй дәлилдәр менән раҫлай алаһың?
— Яҙмыш, тәҡдир... Был төшөнсәләр беҙҙең ышаныу-ышанмауҙан ғына торһа икән дә... Һәр кемдең тормошонда ул дәлилдәр тулып ята, күңел күҙен асып ҡарарға ғына кәрәк. Әгәр беҙ был донъяға һабаҡ алырға килгәнбеҙ икән, һәр һабаҡ — ул дәлил.
— Хәҙерге балалар әҙәбиәтенең торошо ниндәй? Ә өлкәндәр шиғриәтенең киләсәген нисек күҙаллайһың? Хәҙерге заман шарттарында әҙиптәр уҡыусыларына нисек барып етә ала?
— Балалар әҙәбиәте киләсәге улай уҡ өмөтһөҙ түгел. “Аҡбуҙат” журналында һуңғы йылдарҙа сыҡҡан әҫәрҙәрҙең авторҙарына күҙ һалыу ҙа етә. Улар араһында йәштәр байтаҡ. Хәҙер инде корифейҙар рәтенә ингән Факиһа Туғыҙбаева, Гөлфиә Юнысова, Гузәл Ситдиҡовалар менән бер рәттән Ринат Сөләймәнов, Гөлсинә Йосопова, Гөлнара Мостафина, Тимур Рәхмәтуллин, Миңлегөл Тайсина, Айнар Байбулатовтар ҙа ҡәләмдәрен һынай, сабый күңелен асыуҙа яңы юлдар эҙләй. Ә шиғриәткә килгәндә, Рауил Бикбаев, Әнисә Таһирова, Хәсән Назар, Таңһылыу Ҡарамыш, Тамара Ғәниеваларға алмашҡа шундай уҡ көслө быуын килә. Бынан бер нисә йыл элек Башҡорт ҡатын-ҡыҙҙары йәмғиәте рәйесе Розалия Солтангәрәева кәңәше менән мин ул быуындың ҡатын-ҡыҙ вәкилдәре ҡатнашлығында шиғриәт кисәһе ойоштороуҙы башлап ебәрҙем. Аҙаҡ Башҡорт академия театрында “Ҡыҙҙар моңо — моңо халҡымдың” тигән театраль тамаша менән сығыш яһаныҡ һәм төрлө райондарҙа күрһәттек. Был кисәләр, бөйөк шағир рухына арналып, гөрләп үтте. Өлкәнерәк быуын шағирәләре менән шундай бер кисә ойоштороу ниәтем бар. Шағир ижадының уҡыусыға барып етеү ысулдарының береһе ошо инде.
— Һин әҙәбиәткә килгән осорҙағы йәштәр ижадынан айырыламы хәҙергеләр? Йәш яҙыусыларға теләктәрең?
— Йәш шағирҙарға бөтә шарттар тыуҙырылған хәҙер, беҙ иһә ҡаршылыҡтар аша үҫтек. Теләктәрме? Шиғриәт секцияһы ултырыштарына килһендәр, унда ҡатнашыусы йәш шағирҙар ота. Зиһендәре тәрәнәйә, ҡараштары киңәйә. Бөйөклөк сиренән дә арынырға ярҙам итәбеҙ. Мостай ағайҙың, ҡайһылыр замандашының һүҙен килтереп, уйынлы-ысынлы бер шаяртыуы бар ине. Нисек яҙырға кәрәк, тип һораһалар: “Талантлы яҙығыҙ!” — тип көлә ине. Бөйөктәрҙең шаяртыуынан бер осҡон алып, мин дә, талантлы яҙығыҙ, йәштәр, тип теләйем.
— Әле тел осоңда ғына ниндәй шиғыр тора, кемдеке?
— “Даръя төҫлө киң, тәрән, сикһеҙ, ҡырыйһыҙ шәфҡәтем.
Ул юйыр барлыҡ залимдың золомон үә вәхшәтен...”

(Шәйехзада Бабич)

— Үҙеңдең ҡайһы шиғыр юлдарын тиҙ генә әйтә алаһың?
— “Тимер быуат” поэмаһынан:
Оса уғым,
Оса ғына,
Башаҡтары ҡоростан.
Күрә уғым:
Рух бөркөтөн
Уята Башҡортостан!
Читайте нас: