«ӘЛДӘ УҠЫТЫУСЫМЫН!..»

– Атай һәм әсәй кешенең ғү­мерендәге иң тәүге уҡытыусыһы була, тиҙәр. Һеҙҙең ата-әсәгеҙ нин­дәйерәк уҡытыусы булды?

Ғаиләлә баш баламын, өс ҡус­тым бар. Ике йәш ярымдан иге­ҙәктәргә апай булған миңә атайым менән әсәйем яуаплылыҡ тигән иң ҙур бурысты ышанып тапшырған. Ошо яуаплылыҡты һәр саҡ иңемдә тоям. Икеһе лә колхоз эшенән бу­шамағанда бөтә өй эше миңә ҡала ине. Күрше ҡыҙҙар әле лә иҫләп көлөп ала, берәй ергә барыр булһаҡ, һин гел «Юлдаш», «Икмәгем бар», – тип ҡала инең, тиҙәр. «Икмәгем бар» тиеү, тимәк, әсәй әҙерләп киткән ҡамырҙы икенсе тапҡыр баҫыу, ҡабарғанына самалап мейес яғыу, табаларға икмәк яһау, мейес­те һүрәнләтмәй бешереп алыу. Ул саҡта миңә 8-10 йәштәр булғандыр. Әсәйем Фәнүзә Ғәлимйән ҡыҙы оҙаҡ йылдар магазинда һатыусы булып эшләне. Уның иплелеге, кеше менән һәр саҡ матур мөғәмәлә булыуы, ихласлығы миңә һәр саҡ өлгө. Өләсәйем дә шулай ине. Беҙҙең өйҙә кеше һөйләү, ғәйбәт һүҙ, ошаҡлашыу бер ҡасан да булманы. Йәй көндәре әсәйем сәскәләр үҫтерергә ярата. Ҡыштарын иһә шул сағыу биҙәктәрҙе ҡул эштәренә күсерә. Ошоларҙы күреп үҫкәнгәлер инде, бәләкәйҙән ашнаҡсы йәки тегенсе булырға хыялландым. Ҡул эштәре күңел йыуанысы икәнен яҡшы беләм.
Атайым – Юныс Рәхимйән улы Иштанов. Уны бөтә Хәйбулла райо­ны хөрмәт итә: ул – балта оҫтаһы, һунарсы, үҙе эшләп алған станогында ағас табаҡ-һауыттар, солоҡ умарталары яһай. Бураған буралары, сығарған мейестәренең иҫәбе юҡ. Һуңғы йылдарҙа йәй төрлө үләндәр йыя, үлән сәйҙәре эшләй. Дин юлында, уның теләк-доғалары беҙҙең юлыбыҙҙы асҡанына ышанам, рәхмәтлемен. Бәләкәйҙән етем ҡалып, үҙ тормошон үҙе ҡорған бик көслө кеше ул атайым! Белмәгән эше юҡ, уның оптимислығына һоҡ­ланам, ихласлығы баштан ашҡан.
Эште еренә еткереп эшләү, яуаплылыҡ һәм туған йәнле булыу – ата-әсәйемдән күскән сифаттар, тип һис икеләнмәй әйтә алам.

– Бәләкәй Фәйрүзә мәктәптә ниндәйерәк уҡыусы ине?

– Тәүге уҡытыусым Ҡәйепова (Билалова) Зөһрә Хәсән ҡыҙын шул тиклем яраттым. Уның һәр хә­рәкәте, телмәре, зыңғырлап көлөүе һаман да хәтерҙә. Атайым эшләп биргән указканы тотоп һөйләһә, эй, һөйөнөп киткән булам, йәнәһе, уҡытыусыма файҙа килтергәнмен. Уҡытыусым аша ошо профессияға балаларса ғашиҡ булғанмын инде. Уның икенсе мәктәпкә эшкә күсеүен ауыр ҡабул иттем.
Йәнтеш урта мәктәбе беҙ уҡыған саҡта ла районда көслөләр иҫәбен­дә булды. Математиканан Дамир Әҙһәм улы Хөсәйенов, рус теле һәм әҙәбиәтенән Клара Өмөтбай ҡыҙы Иштәкбаева, инглиз теленән Люция Әхмәт ҡыҙы Моталова уҡытты, уларға хөрмәтем, рәхмәтем ҙур. Хәҙер генә аңлайым: беҙгә ниндәй көслө уҡытыусылар белем биргән! Класс етәксебеҙ Рәсих Әхмәт улы Әхмәтов менән бөтә Хәйбулланы урап сыҡтыҡ тиһәң дә була. Йәй етһә, Һаҡмарҙан һал менән Аҡнаҙар, Һаҡмар-Наҙарғол, Әбеш ауылдарына тиклем ағып төшә инек, ҡыш иһә, трактор санаһына бесән түшәп, толоптар кейеп, күрше ауылдарға концерт ҡуйырға йөрөй торғайныҡ. 7-се класта «Әхирәттәр» бейеүе менән телевидениеға ла төшкәйнек бит әле. Әйткәндәй, бейергә лә Рәсих Әхмәт улы өйрәтте.
Башҡорт теле һәм әҙәбиәтенән уҡытыусым Мәрзиә Ғизетдин ҡыҙы Иштанова бөтә ғүмерен мәға­рифҡа арнаған бөйөк уҡытыусы. Алғараҡ китеп шуны ла әйтәйем, уҡыусыларымдың шиғыр бәйге­ләрендә гел беренселектә булыуы – үҙемдең уҡытыусымдың алымдарын ҡулланыуым һөҙөмтәһе. Мәрзиә Ғизетдин ҡыҙы һәләттәремде күреп асыусым, үҙемә ышаныс тыуҙы­рыусым, әҙәбиәткә ылыҡтырыусым. 9-11-се кластарҙа өс йыл рәттән башҡорт теле һәм әҙәбиәтенән ра­йон олимпиадаһында еңеүсе булып, рес­публика этабына үттем. 11-се класта еңеүсе булараҡ, БДУ-ға имтиханһыҙ уҡырға индем. Был уңыштарҙың нигеҙендә Мәрзиә Ғизетдин ҡыҙының фиҙакәр хеҙмәте ята. Әүҙем уҡыусы инем, йүгереү, саңғы ярыштарында беренселектә булдым. Районда хатта: «Урман яғы ҡыҙҙары ҡатнашмаһа, беҙ ҙә еңер инек ул!» – тигән ләҡәп тә йөрөй торғайны.

– Мәктәп йылдарында уҡ ки­ләсәктә уҡытыусы булырға ҡарар иттегеҙме?

– Юҡ шул! Бөтә кеше лә уҡы­тыусы була алмай, тип уйлай инем. Үҙемде лә. Изгеләр, камил заттар, тирә-йүндәгеләргә өлгө булғандар һөнәре ул – уҡытыусылыҡ. Һәр хәлдә шулай булырға тейеш, тип беләм хәҙер ҙә. Уҡытыусы булам тип уйларға ҡыйманыммы, әллә ҡурҡтыммы – белмәйем. Баш­ҡорт дәүләт университетында уҡып йөрөгән сағымда ла уҡытыусы булырмын тимәнем. Ҡулға дип­лом алғас, төрлө эш эҙләнем, тик уҡытыусы урынын түгел. «Юлдаш» радиоһына урынлашыу мөмкинлеге тыуҙы. Тик унда сентябрь урталарында ғына урын була. Ә миңә уға тиклем ҡайҙалыр эш башларға кә­рәк ине. Өфө ҡалаһының Шакша биҫтәһендә урынлашҡан 122-се гимназияға 30 августа документтарымды тапшырҙым.
Әхирәтемдең костюмын кейеп, 1 сентябрь линейкаһына барып баҫ­тым, сөнки ауылдан әйберҙәремде алып килеп тә өлгөрмәгәйнем.
Радиола эшләү теләген юҡҡа сығарыр өсөн ни бары ике аҙна ваҡыт етте (көлә). Шул ҡыҫҡа ғына ваҡыт эсендә мин эшләгән гимназиямды, коллегаларымды, уҡыу­сыларымды яратып өлгөрҙөм һәм мәктәптә ҡалырға булдым.

– Шулай еңел генә уҡытыусы булдығыҙ ҙа киттегеҙме?

– Ҡайҙан инде! Шулай тура килде: ул йылды гимназияға ете-һигеҙ йәш белгес (барыһы ла ҡыҙ­ҙар!) эшкә килгәйне. Әле булһа рәхмәтлемен, беҙҙе коллективта шул тиклем йылы ҡаршы алдылар. Бер-береһенең уңышына ысын күңелдән шатлана белгән педагогтар эшләй ине унда. Йәш тип торманылар, ышаныс белдерҙеләр. Хаталарымды үҙемә, ипләп әйтерҙәр, өйрәтерҙәр ине. Шуға ла эшләй башлауымдың тәүге йылдарында уҡ «Йыл уҡытыусыһы» конкур­сында, сәсәндәр бәйгеһендә ҡат­нашырға йөрьәт иткәнмендер. Ул бәйгеләрҙә ҡатнашыу еңеү генә килтермәне, эш тәжрибәмде лә арттырҙы. Районда үткән төрлө са­раларға алып барыусы итеп алалар ине. Коллегаларыма асыҡ дә­рестәр күрһәтерлек, осрашыуҙар үткәрерлек мөмкинлегем булды. Ә бит тәүге көндәрҙә хатта йүнләп дәрес планын да яҙа белмәй инем. Тәжрибәле уҡытыусы Венера Шә­йәхмәт ҡыҙы Ғәлимованың эш ҡа­ғыҙҙарына таянып, дәресте дөрөҫ итеп планлаштырырға өйрәнеп алдым. Аҙаҡ тағы ла Мостай Кәрим исемендәге 158-се Башҡорт гимна­зияһында 10 йыллап Венера Шә­йәхмәт ҡыҙы менән бергә эшләү бәхете тейҙе. Калинин районының ул ваҡыттағы мәғариф бүлеге етәксеһе Нурзидә Рәғип ҡыҙы Исмәғилованың йәш кадрҙарға мөнәсәбәте хайран булырлыҡ! Ул беҙҙе исемләп белә, хәлебеҙҙе һо­раша, талапсан да, иғтибарлы ла ине. Дәрестән һуң Мостай Кәрим менән хушлашыу церемонияһына Шакшанан барып өлгөрмәҫмен тип өтәләнеүемде белгәс, водителе менән килеп алғанына һаман да ихлас аптырайым, иҫләйем. Өл­гөрҙөк...
Шакшала ете йыл эшләү дә­үерендә мин уҡытыусы һөнәренә лайыҡ икәнемде аңланым, уҡы­тыусы була алырыма ышандым. Хоҙай шул ышанысымдан айыр­маһын.

–Тимәк, Мостай Кәрим исе­мендәге 158-се башҡорт гимна­зияһына эшкә күсеүегеҙ осраҡлы булмаған?

– Ҡала үҙәгендә урынлашҡан белем усағында эшләү теләге, ысынлап та, күңелемдә бар ине. 2006 йылда йәнә «Йыл уҡытыусыһы» конкурсында ҡатнашып, лауреат булғас, ике гимназияға саҡырыу алдым. 158-се гимназияны Баш­ҡортостандың халыҡ шағиры Мос­тай Кәрим исемен йөрөткәне өсөн һайланым. Уның шәхесенә мин бала саҡтан битараф түгел. Рус актеры Василий Лановойҙың: «Милли идеяны ҡайҙандыр эҙләп яфаланмағыҙ. Пушкин ижадын һәм Пушкин исемен юғалтмаһағыҙ, шул етә», – тигәнен иҫләйһегеҙҙер. Ә беҙҙең бит Мостайыбыҙ бар! Уның шәхси өлгөһөн, әҫәрҙәрен, фәлсәфәһен көслө шәхес үҫтереүҙә ҡулланып була бит! 2007 йылда Өфө ҡалаһы һәм Киров райо­ны хакимиәте, шағирҙың ҡыҙы һәм ейәне Әлфиә һәм Тимербулат Кәримовтар ярҙамы менән Мос­тай Кәрим исемендәге кабинет-музей ойошторолдо. Йыл һайын гимназиябыҙҙа халыҡ шағирына бәйле бик күп саралар үткәрелә. Ул ваҡыттағы етәксебеҙ Гөлназ Ғафир ҡыҙы Әхмәҙиева башлап ебәргән «Мостай уҡыуҙары» хәҙер инде төбәк-ара кимәлдә уҙ­ғарыла. Бөтә саралар ҙа Мос­тай Кәрим исеме менән бәйле, уҡытыусылар коллективын да, уҡыусыларҙы ла, ата-әсәләрҙе лә халыҡ шағирына булған оло ихтирам берләштерә. Тағы шуныһы әһәмиәтле, гимназистарыбыҙҙың һәләтен үҫтереү һәм дәртләндереү маҡсатында Мостай Кәрим исемен­дәге Фонд 10-11 класс уҡыусылары өсөн айырым грант та булдырҙы. Ул йыл да республика, төбәк-ара, Бөтә Рәсәй олимпиада, конкурстарында еңеү яулаған, призер булған, фәнни-ғәмәли конференцияларҙа әүҙем ҡатнашҡан, спорт өлкәһендә ҡаҙаныштарға өлгәшкән уҡыу алдынғыларына тапшырыла.

– Мостай Кәрим менән осраш­ҡанығыҙ булдымы?

– Ул миңә туғаным кеүек яҡын, яратам, хөрмәт итәм, һоҡланам. Шағир менән ҡайҙа осрашыу була, шунда бара инем. Мәғарифты үҫтереү институты ойошторған сарала акрошиғыр яҙып уҡыным. Йылмайыуы иҫемдә. Бер осрашыуҙа: «Һеҙҙең үксәгеҙгә баҫып килгән ниндәй таланттың исемен әйтә ала­һығыҙ?» – тигән туҙға яҙмаған һорау бирҙем. «Ижад яланы ул – бәйге яланы түгел», – тип яуапланы. Мәжит Ғафури театры алдында осрашыуҙың иҫтәлеге булып миндә бер блокнот һаҡлана. Унда ошондай һүҙҙәр яҙҙы: «Бәләкәй генә шатлыҡты ла ҙур бәхет итеп күрергә була, әгәр теләһәң. Мостай Кәрим».
«Ул булмаһа, нисек йәшәрбеҙ?» – тигән ҡурҡыуымды иҫләйем. Мостай Кәрим шәхесе, ижады – эшемдәге төп таянысым.

– «Әҙәбиәттең, яҙыусының бурысы – иң тәүҙә кешеләр күңе­лендәге яҡтылыҡты, яҡшылыҡты, изгелекте һаҡларға ярҙам итеү», – тигән Мостай Кәрим. Килешә­һегеҙме?

– Әлбиттә! «Тел һәм әҙәбиәт дәрестәрен ҡыҫҡартығыҙ! Улар урынына теүәл фәндәрҙе өҫтәгеҙ!» – тип яр һалған ата-әсәләрҙе аңлап еткермәйем. Әҙәбиәт бит тормош мәктәбе! Йәшәү мәктәбе! Балаларҙың күңел донъяһын тәр­биәләү – бөгөн көнүҙәк мәсьәлә. Ҡайһы дәрестә быға өҫтөнлөк би­релә һуң? Миңә ҡалһа, әҙәпле бала, ғаиләнән һуң, әҙәбиәт дәресендә формалаша.
Мостафа Сафа улы үҙе лә уҡы­тыусы һөнәренә шул тиклем ҙур ихтирам менән ҡараған бит! «Мин, ғөмүмән, уҡытыусы булырға ныҡ хыялландым. Аңлы рәүештә педагогия рабфагына, шунан институтҡа индем. Ләкин һуғыштан һуң бик ныҡ яраланып ҡайттым – мәктәпкә уҡытырға барырлыҡ түгел инем», – тиелә шағирҙың көндәлектәрендә.
Мин уның күп фекерҙәрен «Әҙә­биәт уҡытыусыһының төп бурыстары» тигән баш ҡуйып, эш дәфтәремә күсереп алғанмын:
«Беҙ һәйбәт итеп уҡытырға өйрәндек. Ләкин бигүк яҡшы итеп тәрбиәләргә өйрәнмәгән­беҙ әле. Ә был төшөнсәләрҙе бутарға ярамай. Уҡытыуҙың нигеҙе – белем, тәрбиәнең нигеҙе – ышаныс».
«Һеҙҙең тәғәйенләнешегеҙ шул яғы менән яуаплы: уҡытыусы иң нескә һәм һығылмалы материал – йәш кешенең аҡылы һәм күңеле менән эш итә. Хатта бәләкәй генә хаталарҙың да ҙур юғалтыуҙарға илтеүе ихтимал».
«Уҡытыусы һөнәренең асылы, минең яҙыусылыҡ бурысым кеүек, моғайын, эске ИМТИХАНҒА ҡайтып ҡалалыр. Һәр бала көтөп алырҙай дәресте ниндәй юҫыҡта ижад итергә һуң?» һ.б.

– Һеҙ ике йыл рәттән Өфө ҡа­лаһы Мәғариф идаралығы менән Фәнни-мәғлүмәти-методик үҙәк ойошторған «Оҫта уҡытыусы» бәйгеһендә ҡатнашҡанһығыҙ. Бындай сараларҙың әһәмиәте нимәлә?

– Мәғариф өлкәһендә үҙгә­рештәр йыш булып торғанда, беҙҙең миссия дәрес уҡытыуға ғына ҡайтып ҡалмағанын күптән аңланыҡ инде. Киреһенсә, дәрестәр тамамланғас, төп эшебеҙ башлана кеүек. Ә шулай ҙа, бөгөнгө конкурентлы заманда үҙ эшеңде күрһәтә белеү ҙә бер һәләт. Уҡы­тыусының эшмәкәрлеге былай ҙа күҙ уңында, тиерһегеҙ. Ә беҙ тап көслө яғыбыҙҙы күрһәтергә өйрәнергә тейеш. Өйрәнергә генә түгел, өйрәтергә лә. Шундай мөм­кинлектәрҙең береһе – «Оҫта уҡы­тыусы» конкурсы. Был конкурс ижади эшләүсе уҡытыусыларҙы табыу, уларҙың баш ҡала мәғарифын үҫтереүҙәге булышлығын киң йә­мәғәтселеккә танытыу, заман педа­гогының ыңғай социаль имиджын формалаштырыу маҡсатында 2000 йылдан алып үткәрелә.
Конкурстың тағы ла бер ыңғай яғы: үҙеңә фекерҙәштәр туплау. Туплау һәм уларҙың ышанысын аҡларға тырышыу. Эйе, йәшермә­йем, оҫталыҡ дәрестәре үткәреү бик ҙур яуаплылыҡ. Бик күп уҡырға, эҙләнергә тура килә. Бына шул процесс – үҙеңә булған файҙа ла инде. Дәрестәрең күпкә сифатлыраҡ була бара.
Яуаплылыҡ тигәндән, шул яуап­лылыҡ һинең үҙеңә лә ышаныс өҫтәй бит. Мәктәп етәкселеге, кол­лективың алдында ла һүҙең үтемле була. Сөнки конкурстың престижы ҙур. Һинең йөҙөңдә мәктәбеңде күрәләр. Тимәк, мәктәптең абру­йын күтәреүсе уҡытыусы булараҡ, мөғәмәлә лә ыңғай була.
Оҫталыҡ дәрестәренә әҙерләнгән материалдар артабан төрлө фәнни-ғәмәли конференцияларҙа ҡат­нашырға мөмкинлек бирә. БДУ, БДПУ студенттарына оҫталыҡ дә­рестәре үткәреү, матбуғат биттә­рендә мәҡәләләр баҫтырыу, Өфө ҡалаһы Мәғариф идаралығы эш тәжрибәмде йыйынтыҡ итеп сыға­рыуы – бик ҡыуаныслы ваҡиға булды.
Уҡытыусы мәктәпте мәктәп итә. Уҡыусылар төрлө булған кеүек, уҡытыусылар ҙа төрлө. Оҫталыҡ – ул камиллыҡ мөһөрө һуғылған кәсеп. Оҫталар күп булмай. Ҡағиҙә булараҡ, уларҙың үҙ профессиональ серҙәре, алымдары була. Көслө педагогик алымдарҙы ла йыш алыштырыу кәрәкмәй, яҡшы профессионал йыш ҡына ике-өс «серҙе» оҫта файҙалана.

– Яратып ҡулланған алымда­рығыҙ менән бүлешә алаһығыҙмы?

– Мәҫәлән, «Класташыма 10 һорау». Башҡортса һөйләшер мөхит тыуҙырыу ҙа уҡытыусы иңендә бит әле. Дәрес башында бер уҡыусыға класташтары һорау бирә. Был диалог башҡортса һәм тәбиғи булырға тейеш. Өйҙә лә, дуҫтары менән дә башҡортса аралашмаған бала үҙ телендә аралашырға күнегә башлай.
Һәм, әлбиттә, минең яратҡан яр­ҙамсы һүҙҙәрем: «сөнки», «әммә», «ләкин»... Был өс һүҙ күп ваҡыт таҡтала яҙыулы тора. Уларҙы нисек уңышлы ҡулланып булғанына мин үҙем дә хайран! Ғәҙәттә, үҙ феке­рен башҡортса еткерергә ҡыйын­һынған бала бер һөйләм әйтә лә туҡтап ҡала. Шул саҡта ошо һүҙҙәр ярҙамында бәйләнешле генә итеп телмәрен дауам итә ала.
Иң отошло алым – төрлө осра­шыуҙар үткәреү. Сараға әҙерлек процесы хатта ун дәрестә лә бирә алмаған белемеңде еткерә, баланың әллә күпме һәләттәрен күрһәтә алырлыҡ алым.

– Уҡытыу принциптарығыҙ нимәнән ғибәрәт?

– Cистемалылыҡ, ҡыҙыҡһыныу һәм әүҙемлек нигеҙендә эшләү; уҡыусының донъяны ҡабул итеү психологияһын, фекерләү ҡеүәһен, йәш психологияһын, ижади уйлау кимәлен, урындағы шарттарҙы иҫәпкә алыу.
Уҡытыусы булараҡ, үҙемә шундай бурыстар ҡуям: уҡыусының уйлау һәләтен, хәтерен, телмәрен үҫтереү; милли рух уятыу; әҙәби әҫәр уҡыу теләген арттырыу.

– Дистанцион уҡытыуҙарға нисек ҡарайһығыҙ?

– Дистанцион уҡытыуҙан һуң беҙ бер нисек тә йомшаҡ уҡыта алмайбыҙ. Сөнки уҡыусыларыбыҙ, унан бигерәк ата-әсәләр беҙҙең мөмкинлектәрҙе хәҙер бик яҡшы белә (көлә). Хәҙер дәрестәрҙә бөтә техник сараларҙы ҡулланып була. Рәхәтләнеп. Мин дә ҡулланам. Ә шулай ҙа, бала китап еҫен, аҡбур төҫөн белергә тейеш, тип һанайым. Эшемдең иң оҡшаған мәле – класс таҡтаһына аҡбур менән датаны яҙыу! Кинәнәм. Яңы көнгә яңы ниәттәр менән уҡыусыларың менән бергә инеп китәһең.

– Дәрестәрҙә ниндәйҙер ҡыҙыҡ ситуациялар булғаны бармы?

– Хәлдәрҙең төрлөһө булып тора инде. Ул ситуацияларҙан дөрөҫ сыға белергә зиһен генә етһен. Кемгәлер көлкө булған хәл берәй­һенең күңелен яралауы ла бар бит әле. Гимназиябыҙ яңы асылған йыл. Ете йөҙ бала ете йөҙ тарафтан йыйылғандыр, моғайын. Кемдер ауылдан уҡыйым тип, кемдер икенсе мәктәптән ҡыуылып, кемдер яңы булғаны, кемдер яҡын булғаны, кемдер башҡорт булғаны, ә кемдер тап башҡорт гимназияларында тәртип, әҙәп булған өсөн килгән ине бында. Бер ҡыҙыҡ шулай ҙа иҫтә ҡалған. Бишенсе класта дәрес бара. «Өндәш һүҙҙәр» темаһы. Һорай ҡуйҙым:
– Өйҙә һеҙгә иркәләп ниндәй һүҙҙәр менән өндәшәләр?
Үҙемсә, хәҙер «ҡолонсағым», «аҡыллым», «үҫкәнем» кеүек һүҙ­ҙәр ишетергә өмөтләнеп торам инде.
– Дианочка!
– Тимурчик!
Һәм киттеләр теҙееееп.
Шул саҡ иң алда ултырған малай, нимәнелер иҫенә төшөрөп, шатланып ҡул күтәрҙе. Талпына ғына! Ниһайәт! Көткән яуап ише­теремә ышанып, баш һелктем. Һәм:
– Фәйрүзә Юнысовна, «һиң­май» нимә була ул?!
– Нимәгә ул ул һүҙ?
– Нуу, миңә өйҙә шулай тиҙәр!
Тәүҙә көйҙөм. Шунан һөйөнгән булдым: ярай, исмаһам, был өйҙә башҡортса әрләшәләр.
Бик төплө аҡыллы балалар бар уҡыусыларым араһында. Бер заман дәрестә «ғаилә» һүҙенең дөрөҫ яҙылышын аңлатам. Ғәҙәттә, был һүҙҙе яҙғанда уҡыусылар хата ебәреүсән. Уны нисек хәтерҙәренә һеңдерергә?! Шул саҡ Азамат был һүҙҙе хатаһыҙ яҙырлыҡ бик шәп фекер әйтте:
– Ғаиләлә атай ҙа, әсәй ҙә бар. Атай – баш, ул һәр саҡ алдан бара, ә әсәй уға эйәрә. Тимәк, «ғаилә» һүҙендә лә «А» хәрефе алдан килә, «Ә» уға эйәрә.
Хәҙер уҡыусымдың был аңлат­маһын дәрестә үҙем дә ҡулланам. Ярҙам итә (көлә)!

– Мәктәптә генә башҡорт телен өйрәтеп буламы?

– Әсәйҙең мамаға әйләнеүе әсәнең намыҫында тип иҫәпләйем. Беҙгә килгән балаларҙың күбеһенең ата-әсәһе башҡорт булһа ла, туған телдәрен белмәгәндәр байтаҡ. Әммә балаларына туған телде өй­рәтергә булған теләктәре хуплау­ға лайыҡ. Башҡорт теле һәм әҙә­биәте уҡытыусыһы башҡортса һөйләшергә генә өйрәтә тигәндәр тәрән яңылыша. Беҙ халҡыбыҙ­ҙың тарихын, мәҙәниәтен, йола-традицияларын өйрәтеүҙе үҙ иңе­беҙгә алғанбыҙ. Алғанбыҙ ғына түгел, күмәртәләп йөкләтеп ҡу­йылған. «Тормош һабаҡтары», «Башҡортостан тарихы» дәрестәре булғанда һөҙөмтә яҡшыраҡ ине, милли мәктәптәрҙең төп уҡыу пла­нында булырға тейеш тормош дә­рестәре кире ҡайтарылырға те­йеш. Телде яҡшы белеп тә, тарих уҡымаған балаға ни өмөт? Беҙҙең эшебеҙҙе уҡыусың башҡортса һөйләшә беләме, юҡмыға ҡарап баһалауҙы өнәмәйем. Миссиябыҙ тәрәнерәк, төптәрәк, минеңсә.

– Эш барышында ниндәй ҡаршылыҡтар осрай?

– Үҙ тәжрибәмдән сығып, шуны әйтә алам: беренсенән, беҙ балаларҙы үҙебеҙ белмәгән донъяла йәшәргә өйрәтергә тейешбеҙ. Йәғни – киләсәк донъяла. Бөгөн модалы булғаны иртәгә кәрәкмәйә­сәк, бөгөнгө дөрөҫлөк иртәгә хата булыуы ихтимал. Күреүебеҙсә,
донъя бик тиҙ үҙгәрә. ХХ башында йәшәгән илле йәшлек кешенең кисерештәрен бөгөн йәшәгән кеше бер тәүлектә кисерә. Мәңгелек тө­шөнсәләргә таянып ҡына ҡаршы­лыҡтарҙы үтеп була тип уйлайым. Икенсенән, белем алыуға талап­тарҙы арттырған һайын, көслө һәм йомшаҡ уҡыусылар араһында айыр­ма шул тиклем ҙурыраҡ була. Ҡала мәктәптәрендә телде төрлө кимәлдә белгән уҡыусылар ултыра. Әммә иң ҙур ҡаршылыҡ – уҡыу­сының уҡырға теләге булмауы, би­тарафлығы.

– Хәҙерге йәштәр уҡытыусы һөнәрен һайламаҫҡа тырыша, сөнки күңелендә мәктәптә балалар менән идара итә алмаҫмын тигән ҡурҡыу йәшәй. Һеҙ йәш уҡытыусыларға был йәһәттән ниндәй кәңәш бирер инегеҙ?

– Һуңғы йылдарҙа йәштәр эркелеп килә һалмай шул мәктәпкә. Йәл... Ғәҙәттә, кешеләр төркөмө менән идара итеү абруй талап итә. Көс абруйы була. Уға яза алыуҙан ҡурҡып буйһоналар. Белем абруйы була. Уға үҙ иректәре менән буйһоналар, бында төп сифат – хөрмәт. Ысынбарлыҡтағы шарттарҙа уҡытыусының абруйы ике ҡушылманан – көс абруйынан һәм белем абруйынан тора. Ҡушыл­маның ҡайһыһы – төп, ҡайһыһы әйҙәүсе булыуы уҡытыусының зи­рәклеге менән билдәләнә. Белем абруйы өҫтөн булһын, тигән телә­гемде еткерәм. Сөнки професси­онализмды барыһы ла хөрмәт итә. Әҙәбиәт уҡытыусыһы ижади һә­ләте менән өлгө булырға тейеш. Тағы ла йәштәр субкультураһын белеүҙе лә кәрәкле һанайым. Ҡайһы бер уҡытыусылар балаға «юғарынан ҡарай», уға шулай уңайлы. Уҡыусылар асыҡтан-асыҡ әйтмәһә лә, хатта уйламаһа ла, быны барыбер тоя. Ситуацияның эске ғәҙелһеҙлеген һиҙә. Мөмкин тиклем позицияларығыҙҙы тигеҙләгеҙ, дуҫ булығыҙ, кәңәшләшегеҙ. Уның фекере һеҙҙең өсөн мөһим икәнлегенә ышандырығыҙ.
Уҡыусыға үҙеңә ярҙам итергә мөмкинлек бир һәм уның файҙаһы ҙур буласаҡ. Ике яҡлы файҙа. Мәҫәлән, уҡыусы осрашыуға йөкмәткеле бук­лет эшләй ала. Әлбиттә, һеҙҙең етәкселектә. Балаларға рәхмәт әй­тергә онотмағыҙ. Уҡыусыларҙан бит: «Хәлдәрегеҙ нисек әле?» – тип һораһаң да, ихлас һөйөнөп киткән булалар, үҙҙәрен шатландырған, борсоған хәлдәрен һөйләп алалар.
Йәнә балаларға ышанып ҡарау мөһим. Ошоға бәйле бер күҙәтеүем менән бүлешәйем әле. Тәнәфестә кабинеттан сыҡһам да ишекте бикләп китеү ғәҙәтем юҡ. Кластар алмашынып тора, ингән-сыҡҡан кеше күп. Беренсе тәнәфестән һуң иҙәндә 50 һумлыҡ ҡағыҙ аҡса ятҡанын абайланым. Кластан һорайым, эйәһе табылманы. Эргәләге партаға һалып ҡуйҙым, бәлки юғалтыусы шунда ултырғандыр. Иҫенә төшһә, килеп алыр, тием инде. Нисек һал­дым, шулай алтынсы дәрескә тик­лем ята бирҙе. «Алығыҙ, кемдеке?» тигәнгә, «Минеке түгел!» – тип яуаплайҙар. Ете ата балаһы йыйылған ерҙә бурлыҡ юҡлығына һөйөндөм. Беҙҙең балалар барыбер тәрбиәле!
Ә юғалтҡан уҡыусы дәрестәр бө­төп ҡайтырға сыҡҡас, юллыҡ аҡ­саһын юллап килеп алды.

– Уҡыу-уҡытыу өсөн бөтә мөмкинлектәр ҙә тыуҙырылған ҡала шарттарында ижади шәхес тәрбиәләү еңелме?

– Бына Һеҙ аптырарһығыҙ. Әммә юҡ, был еңел эш түгел. Бер шулай дәрестә уҡыусыларымдан: «Яҙ» тигән һүҙҙе ишеткәс тә, һеҙҙең күҙ алдына нимәләр килә, тип һораным. Үҙем ауылда үҫкәс,ҡыйыҡтағы боҙбармаҡтар, тамсы тамыуы, гөр­ләүектәр ағыуы, ҡоштар ҡайтыуы, тал бөрөләре күҙ алдына килә бит инде. Ҡала балалары нимә тип яуап ҡайтарҙы тиһегеҙ: ҡар ирей һәм сүп-сар күбәйә, тинеләр...Тә­биғәттән йыраҡ булыуҙары үҙен бик һиҙҙерә. Ижад кешеһенә хас булған күҙәтеүсәнлекте, матурлыҡты тоя белеүҙе үҫтереү, шулай ҙа, беҙҙең бурыс.

– Башҡортостандың халыҡ шағиры Мостай Кәрим үҙенең бер шиғырында:
«Күп нәмәнән уңдым,
Рәхмәт Һеҙгә,
Хәйерле төн һеҙгә, үткәндәр!
Эйе, уңдым. Күп нәмәнән уңдым.
Минән уңды микән бүтәндәр»,
– ти. Уҡыусыларығыҙҙың Һеҙҙән уңғанына иманым камил, ә бына Һеҙ: «Уҡыусыларымдан уңдым!» – тип әйтә алаһығыҙмы?

– Уҡыусыларым араһында үҙем таянырлыҡ талантлы, тырыш, әҙәпле балалар бик күп булды. Уларҙың ата-әсәһенә матур тәрбиәләре өсөн баш эйәм. Тел һәм әҙәбиәт уҡытыусыһы бу­лараҡ, гимназия, улай ғына ла түгел, район, ҡала, республика тормошондағы сараларҙың урта­һындабыҙ. Уҡыусыларым йөҙөндә гимназиябыҙҙы таныйҙар икән, шатмын. Азалия Солтанова, Лиана Зиннурова, Эльвина Растригина, Наҙгөл Әхмәтшина, Данил Ҡарасурин, Сулпан Иҫәнтәева, Салауат Иманғолов, Лилиә Хәби­буллина, Артур Ғөбәйҙуллин – төбәк-ара олимпиадаларҙа, төрлө конференция-уҡыуҙарҙа, шиғыр бәйгеләрендә еңеүсе уҡыусыла­рымдың ҡайһы берҙәре. 24 йыл эсендә һөнәрем мине кемдәр менән генә таныштырманы, барыһы ла матур күңелле кешеләр булып иҫемдә ҡалған. Мостай Кәрим исемендәге 158-се Башҡорт гимназияһында ижади эшләү өсөн бөтә шарттар ҙа булдырылған. Гимназистар ҙа аҡыллы, һәләтле. Шуға күрә, һәр уҡыусымдан уңдым тип әйтә алам.

– Социаль селтәрҙәрҙә йыш ҡына Һеҙҙең бейеп төшкән видео­ларығыҙҙы күрергә тура килә. Был Һеҙҙең хоббимы?

– Бейеү – күңел талабым. Бе­йеүҙә минең асылым, бейеүҙә мин асылам... Бейеүҙең рәхәтлеген то­йоу оҡшай. Ғүмер буйы бейеүселәргә һоҡланам.

– Беҙ һеҙҙе күренекле әҙип Әхмәр Үтәбайҙың тормош иптәше булараҡ беләбеҙ. Шағир ҡатыны булыуы еңелме?

– Ҡыҙыҡ, минән беренсе тапҡыр шулай һорайҙар... Ә бына әхирәт ҡыҙҙарымдың: «Һеҙ ирешәһегеҙме ул?» – тип һорағандары булды. Юҡ, беҙ ирешмәйбеҙ, ирешкәнебеҙ ҙә юҡ. Миңә Әхмәрҙең иң ауыр һүҙе: «Әҙ уҡыйһың», – булды. Уҡытыу эшенән өйҙә уҡымайынса ял иткәнмендер инде. Һуң кейәүгә сыҡтым, утыҙым тулғас. Бергә йә­шәй башлағас, нығыраҡ ғашиҡ булдым, хөрмәтем ҙур уға. Уның күңел сафлығына хайран ҡалырлыҡ!
Нишләптер бала саҡтан «Яҙыу­сылар нисек әҫәр яҙа икән?» – тип аптырай торғайным. Хәҙер беләм: улар ял иҫәбенә, йоҡо иҫәбенә, байрамдар иҫәбенә күҙ нурҙарын түгеп, илһам ғазаптарын кисереп ижад итә икән. Әхмәр миңә арнап «Ысыным» поэмаһын яҙҙы, хистәре урғылып торған ул әҫәрҙе мин күптән ятлап алырға тейешмендер ҙә бит... Бөйөк кеше менән йәшәгәнемде беләм. Бөтә донъя мәшәҡәттәренән азат иткән ул мине. Ижадына күберәк ваҡыт бүлеүен теләйем.

– Ҡыҙығыҙ Тамсының уҡы­тыусы һөнәрен һайлауын теләр инегеҙме?

– Тамсы һөнәремде әсәйлек бурысым менән бер бөтөн итеп ҡабул иткәндер ул. Бәләкәй саҡта ҡурсаҡтарын теҙеп «уҡыта» тор­ғайны. Эшемдең яртыһы өйгә ҡай­тыуын күреп белә, аңлай, шуғамы, бер бәләһен һалмай үҙ аллы булып үҫеп килә. Нариман Сабитов исемендәге 1-се һанлы музыка мәктәбендә ҡыл-ҡумыҙ класында шөғөлләнә.Төбәк-ара конкурстар еңеүсеһе, Өфө ҡалаһы мэры стипендиаты. Гимназияның «Дуҫлыҡ» өлгөлө халыҡ бейеүҙәре ансамбленә йөрөй. Волейбол – көтөп алған секцияһы. Уҡыуҙа ла алдынғы. Бәхете, даланы ме­нән тәүфиҡле булып үҫһен тип те­ләйбеҙ. Ихлас теләктәр тормошҡа ашҡанын беләбеҙ. Һәр көн иртән гимназияға йәйәү барғанда Тамсы доғалар уҡый, ә мин яттан бел­мәгәс, теләк теләйем. Ул: «Тамам», – тигәс кенә һөйләшеүҙе дауам итәбеҙ. Доғалы иртә күңелгә һиллек, тыныслыҡ бирә, көндөң уңышлы үтеренә ышаныс тыуҙыра. Тамсының уҡытыусы һөнәрен һай­лауына ҡаршылығыбыҙ юҡ. Үҙе нимә тиер.

– Фәйрүзә Юныс ҡыҙы, ихлас әңгәмәгеҙ өсөн ҙур рәхмәт! Әммә хушлашыр алдынан тағы бер генә һорау: уҡытыусы һөнә­рен һайлағанығыҙға үкенгән саҡ­тарығыҙ булманымы?

– Юҡ! Бер ҡасан да үкенмә­нем. Киреһенсә, яҙмышыма рәх­мәтле булып, йыш ҡына: «Әлдә уҡытыусымын!» – тип ҡабатларға яратам... Һөнәремә мөкиббәнле­гемде белгән тормош иптәшем Әхмәр Үтәбай «Уҡытыусы һәм остаз йылы» уңайынан ошо шиғырын бағышланы. «Әлдә уҡытыусымын!» тип һөйөнөп эшләргә яҙһын!

Әлдә уҡытыусымын
Мин башҡортса һөйләшкәндә
Тоямын һүҙ тылсымын.
Әсәм теле – сәсән теле, –
Әлдә уҡытыусымын!

Аң-белемгә саҡырыусы
Аҡмулланың дуҫымын.
Мәғрифәттең әхирәте, –
Әлдә уҡытыусымын!

Балаларҙың йөрәктәре –
Ҡояш, һал тик осҡоноң.
Ҡабыҙыусы шәхестәрҙе, –
Әлдә уҡытыусымын!

Мөғәллимә булһам да мин,
Хоҙайҙың уҡыусыһы.
Һабаҡтарым – иман, әхләҡ
Әлдә уҡытыусымын!

Бар һөнәрҙәр араһында
Иң кәрәге – ошолор.
Әллә кем дә түгел, әммә
Әлдә уҡытыусымын!

Белешмә
Фәйрүзә Юныс ҡыҙы Үтәбаева – Өфө ҡалаһында Мостай Кәрим исемендәге 158-се Башҡорт гимназияһының башҡорт теле һәм әҙәбиәте уҡытыусыһы. 1999 йылда Башҡорт дәүләт университетының башҡорт филологияһы һәм журналистика факультетын тамамлаған. Педагогик эш стажы – 24 йыл. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған уҡытыусыһы, «Мә­ғариф» өҫтөнлөклө милли проект еңеүсеһе, «Башҡорт теле һәм әҙәбиәте йыл уҡытыусыһы – 2006» республика конкурсы финалисы, «Иң яҡшы башҡорт һәм рус телдәре уҡытыусылары» конкурсы еңеүсеһе, ике йыл рәттән «Оҫта уҡытыусы»(«Педагог-мастер») ҡала конкурсы еңеүсеһе, Мостай Кәрим музей-кабинеты етәксеһе.