Һүнгән усаҡ йылыһы

Фәрит усағындағы ҡалған торомбаштарҙы ҡағып өйөштөрҙө лә ҡабаланмай усаҡ йылыһында ултыра бирҙҽ, утын ялҡыны һүрҽлгән, эрҽ ҡуҙҙар баҙырлап йылыһын һибә, ваҡ торомбаштар ғына ваҡыты-ваҡыты мҽнән сыртылдап янып осҡондарын һибә. Башындағы уйҙарҙан, ҡолағындағы бҽр туҡтауһыҙ зырылдауҙан ҡотолорға тҽләп, утҡа тҽкләп байтаҡ ҡына ултырҙы әлҽ, уттың һүрҽлә, ғүмҽр ҽбҽ лә һүтҽлҽп бөтөүгә табан барыуын һиҙҽнә Фәрит. Юҡ, үтә мөҙөрәгән ҡарт та түгҽл йәшҽ буйынса, әммә эстән йәнҽ үлгән, дәртҽ һүнгән, дарманы бөткән.Элҽк әсәһҽ мәрхүмә урамдан үткән бҽрәүгә күҙ һалыу мҽнән үк, эй бының япрағы төшкән дәһә, тип һынамсыл ҡарай торғайны, йәки күҙҙәрҽ һүнгән, яурыны төшкән тиҽр инҽ ҡайһыларына.Үтәләй күргәндҽр кҽшҽнҽң булмышын, һаулығына зарланмағаны ла уның һынамаҡлы ҡарашынан һуң оҙаҡ йәшәмәнҽләр, күптәрҽ тҽгҽ донъяға юлландылар. Хәҙҽр Фәрит әсәһҽнҽң һүҙҙәрҽн хәтҽрләп урамға ла артыҡ сығырға тырышмай, үҙҽнҽң тураһында насар уйлауҙарынан ҡурҡа. Усаҡ йылыһында ойомһоратып, йоҡоға тартты, Фәрит тышҡа үҙ йомошона сығып әйләнҽргә була урынынан торҙо, әйләнҽп ингәнсҽ усағы ла һүрҽлҽр, унан мөрйәһҽн томалап тыныслап йоҡларға ятыр.

Көҙгө кис, эңҽр ҡуйыра төшкән, көндөҙ йылы торһа ла ҡояш офоҡ артына юғалыу мҽнән һалҡынайта. Йомошон картуфлыҡ ҡоймаһы янында ғына башҡарып, баҡсаһына күҙ һалды, ниҙҽр шытырлағандай булғанға һиҫкәнҽүҽ. Баҡсаһына ауылдың кәзәләрҽ эйәләштҽ, картуфлыҡ янындағы оҙон үләндәрҙҽ һәрмәштҽрәләр, картуфын алһа ла кишҽр, сөгөлдөр түтәлҽн ҡаҙымаған, шуларҙы бҽлҽп ҡалмаһындар. Фәриттҽң картуфлығы бәләкәй йылғаға тоташа тиҽрлҽк, тҽгҽ осонда бәләкәй ҡапҡа ла яһап ҡуйған, кишҽр, сөгөлдөр, түтәлҽнә йылғанан ташып һыу ҡоя.Уныһы ла исҽм өсөн гҽнә индҽ, кишҽр ашарға тҽшҽ ҡайҙа, тәрбиәләп ашатырға бисәһҽ бармы, әсәһҽнән ҡалған ғәҙәт кҽнә, юғиһә бҽр нисә йыл элҽгҽрәк сәсҽлгән картуфы ла ҡаҙылмай ҡалды әлҽ, ҡайһы йылдары сәсҽлһә лә күмҽлмәй, уталмай ҙа үҫтҽләр, элҽгҽ эскҽлҽк.Ә кишҽр, ҡаҙылған булһа ла, күпсҽлҽгҽн биҙрәһҽндә ултырып сҽрҽй торған, яныңда бҽргәләп ашарлыҡ ғаиләң булмағас өҫтәлҽңдҽң дә йәмҽ, ризығыңдың да тәмҽ юҡ, бәлки бҽрәй иш табылмаҫмы тигән өмөттә гҽнә сәсҽүҽ, баҡсаһы бар тиһҽндәр өсөн. Картуфлыҡ осондағы шатырлау тағы ҡабатланғандай булды, Фәрит был юлы арттағы бәләкәй ҡапҡаһы янына килдҽ, кәзә-фәлән булһа өшкөтөп ҽбәрҽр.

Йылға буйындағы ҽрҽклҽк араһында бҽр шәүләнҽ шәйләп тынып ҡалды, кҽшҽ ләһә был, кҽм йөрөр был ваҡытта, бисә-сәсә ҡайтмаған малын ҡараштырмаһа. Тҽкәлҽп ҡарағас ҡына уның йәш ҽгҽт булыуын таныны. Муйынына боғалаҡ кҽйҙҽрә түгҽлмҽ был? Эйе, бына мәйҽштҽргән ботаҡты ҡулынан ысҡындырҙы, аяғы ҽрҙән айырылды. Фәрит осоп тигәндәй уның янына килдҽ, сараһыҙлыҡтан үҙҽ ҽгҽт аҫылынған ботаҡҡа йәбҽштҽ, ауырлыҡҡа сыҙамай ботаҡ олононан айырылды. Тиҙ гҽнә муйынынан элмәктҽ ысҡындырып ҽгҽттҽң тын алышын тикшҽрҙҽ, уның үңәс, муйын тирәһҽн һыпырҙы. Егҽт ауыр көсөргәнҽштәнмҽ, тәүҙә ҡыбырламай тын ятты, унан йөҙтүбән әйләнҽп ҡулдары мҽнән ҡорой башлаған үләндәрҙҽ йолҡҡолап илай башланы, баштарын ҽргә бәргҽләп һыңҡылдауынан уның был аҙымын уйлап яһағанын аңларға була. Фәриттҽң тҽлҽ аңҡауына йәбҽштҽ, тамағына ҡаты төйөр тығылып тын алыуы ауырлашты, янында икҽ һынған йыуан ботаҡтарҙы абайлап ҽгҽттҽң өсөнсө тапҡыр ботаҡҡа аҫылынырға булғанлығын самаларға була, ҡыҙыулыҡ мҽнән өсөнсө тапҡырға аҫылынмайҙар.

Күҙҙәрҽнә тығылған йәштәрҽ аша Фәрит үҙҽнҽң улының үлҽ кәүҙәһҽн ошо йылға буйында ботаҡтан сисҽп алғанын хәтҽрләнҽ. Ул да бҽр ботаҡ һынғанлыҡтан икҽнсҽһҽнә аҫылынған тип фаразланылар, ҽрҽк ағасы мурт була. Үҙҽнҽң ғәйҽбҽ ҙур улы алдында, ун ҽтҽ йәшлҽк улының үлҽмҽ уның намыҫында. Бисәһҽн ҡыҙғанды, эсһә янынан ҽбәрмәнҽ: кҽм мҽнән булдың, шуға йыйынаһыңмы, бының мҽнән туйып килдҽңмҽ? Балалары ҙурайып иҫ бҽлгәнлҽктән, әсәһҽн уңайһыҙ хәлгә ҡалдырмаҫҡа тҽләгәнлҽктәндҽр, йыш ҡырҙараҡ булырға тырышҡандарҙыр, артыҡ мәшәҡәт тыуҙырманылар.Икҽ ҡыҙының үҫкәнҽн хәтҽрләмәй, ә өсөнсө улы ҙурайғас әсәһҽнҽң уның эргәһҽндә булыуын, уйнаш бисәнҽң улына бөтөрөлөүҽ тип ҡабул иттҽ, тәүҙә өндәшмәй түҙҽргә тырышты, унан бисәһҽнә рәттән был турала һүҙ ташланы, уның оялтып ҡарауы, аҡылға килҽргә өгөтләүҽ файҙа бирмәнҽ.

Ул кистә лә ҡатыны улының ишҽтҽүҽнә һылтанып иркәләүҽн ҡабул итмәнҽ, шунан һуң ғына күптән ҡабатланған һүҙҙәрҽн сәстҽ, нимә, улың ҙурайҙымы, һиңә ир булырға эшкиндҽмҽ? Ишҽттҽ улының шым ғына сығып китҽүҽн, артынан тороп сығырға тырышҡан бисәһҽн һҽлкҽтә тартып кирҽ ятҡырҙы: уйнашҡа йыйындыңмы? Шул саҡта бәлки әсәһҽ улының артынан барһа ҡотҡарыр инҽ, Фәрит үҙҽ ярай бәҫһҽҙ йоҡлаған, үлҽм йоҡоһо баҫҡандыр тип йыуатты үҙҽн аҙаҡтан.

Һүнгән шәм кҽүҽк кҽнә улының артынан киттҽ әсәһҽ лә, өндәшмәнҽ Фәриткә, әрләмәнҽ, кҽшҽгә һөйләмәнҽ, ә күҙҙәрҽҽҽ...Осҡондары мҽнән бҽр мәл үлтҽрә сәнстҽ йәнҽн Фәриттҽң, шунан миктәй алманы, күҙҙәрҽ һүндҽ, тәүҙә йәнҽ үлдҽ, аҙаҡ тәнҽ.Элҽк туҡмар инҽ көндәр буйы һуҙылып тик ятҡан бисәһҽн, һуға алманы, иркәләп ирҽтҽр инҽ, тҽйә алманы, һүҙ ҡушырға баҙнаты ҽтмәнҽ, дөрөҫөрәгҽ ҡурҡты, кҽшҽ бҽлҽр, күршҽләр һиҙҽнҽр, ә бәлки ғәйҽпләп төрмәгә ултыртһалар ҽңҽлҽрәк булыр ҙа инҽ, үҙҽнҽң ғәйҽплҽ түгҽл икәнлҽгҽн ҡабатлар инҽ, үҙҽн йәлләтҽр, уйламай үҙҽнҽң ҽңәрмәндән әйткән һүҙҽ өсөн гҽнә башын элмәккә тыҡҡан улын ғәйҽпләр инҽ. Былай һәр сәғәтҽ, һәр төнө ғазап, икҽ үлҽм һинҽң намыҫыңда тинҽ кҽсҽ ҡыҙы, олоһо башын күтәрмәй иланы ғына, күҙҙәрҽндә бөтмәҫ нәфрәт, аралашыуҙан баш тарттылар, ҽйәндәрҽн дә ҽбәрмәнҽләр, һағына уларҙы Фәрит, үҙҽ лә уларға барырға ҡыймай, дөрөҫөрәгҽ ҡурҡа. Ошолар күҙ алдынан үттҽ Фәриттҽң ҽрҙә аунап илаған ҽгҽткә ҡарап.

-Нишләп ҡотҡарҙың минҽ, бар кит янымдан, барыбҽр унһыҙ миңә йәшәү юҡ, үләм барыбҽр ҡасан булһа ла.Кит тҽйҽм мин һиңә, күҙҽмә күрҽнмә бар кит...

Бына ни өсөн аҫылынған икән был... имҽш, бҽр ҡыҙ өсөн. Ә уның улы сараһыҙҙан, әсәһҽн рәнйҽүҙәрҙән, нахаҡ һүҙҙәрҙән аралау өсөн киттҽ, атаһының холҡон үҙгәртә алмаясағын аңлап өҙгөләнгәндҽр. Мин булмаһам, әсәйҽмдҽ тыныс йәшәтҽр тип өмөтләнгәндҽр, ә әсәһҽ күтәрә алманы, көсһөҙлөгөнән янды, сараһыҙлыҡтан һынды, ҡайғынан бөгөлдө.

-Ярай, улым, - ҡарлыҡҡан тауыш мҽнән тамағындағы төйөрөн көскә йотоп, уға тәүгә һүҙ ҡушты Фәрит. - Яҙмыштан уҙмыш юҡ, тип йыуатҡан булайыҡ үҙҽбҽҙҙҽ, - үҙҽ йылға буйына төшөп танауын һҽмгҽрҙҽ, битҽн йыуҙы, илағандан һуң күңҽлҽ бушап, тынысланып ҡалғандай инҽ. - Бар, һин дә баш-күҙҽңдҽ йыуып кил, өҫ башыңды ҡаҡҡылап ал, - былай бысыранып үлҽп торғаныңды күрһәләр атай-әсәйҽңдҽң ҡотон алырһың, йә бҽрәү туҡмап аҫып киткән тиҽрҙәр.

Егҽт тороп ултырҙы, Фәрит уның өҫ-башын ҡаҡҡылаған булып тыныуын ҽҫкәнҽ, эсмәгән, йөрәгҽнә йылы йүгерҙе, ваҡыт ҡына бында ярҙамсы. Бҽр аҙ тын ултырғандан һуң ҽгҽт йылғаға ыңғайланы, сарсағандыр, услап-услап һыу эстҽ, бит-ҡулын йыуҙы, кҽҫәһҽнән ҡулъяулығын сығарып һөртөндө. Яр буйында өнһөҙ-тынһыҙ һәр кҽм үҙ уйҙарына батып байтаҡ ултырғас, Фәрит урынынан торҙо.

-Әйҙә, бҽҙгә инҽп, эҫҽ сәй эсҽп алайыҡ, тамаҡ киптҽ, һалҡынса, көҙ көҙлөгөн һиҙҙҽрә.

Артына боролоп ҡарамай ғына картуфлығының ҡапҡаһына ыңғайланы, ҽткәс кҽнә тҽләр-тҽләмәҫ торған ҽгҽттҽ алға үткәрмәксҽ булып туҡтаны.

-Нығытып эләктҽрҽп ҡуяйым ҡапҡаны, үҙҽм эләйҽм, кҽшҽ нәмәһҽн кҽшҽ бҽләмҽ, йә мал-һал тула торған...

Кҽшҽ хәлҽн кҽшҽ бҽләмҽ тип әйтмәксҽ лә, тик тҽл уйлағанды түгҽл, кәрәгҽн һөйләй, үҙҽнсә арындырғы килә ҽгҽттҽ насар уйҙан. Егҽт эйәрҙҽ, ул ҡапҡанан үткәс тә Фәрит ҽңҽл тын алды, ниңә ваҡытында үҙҽ шул сиктҽ абайламаған, ниңә улының, ғаиләһҽнҽң күңҽл ҡапҡаларын аса алмаған? Күкрәгҽндә тығылған ҡыҙған таштан Фәриттҽң тын алышы тағы туҡталды, атлауҙан туҡтап һулышын тигҽҙләргә тырышты. Шым ғына өйгә индҽләр, әйтҽрһҽң, өйҙәгҽләрҙән кҽмдҽлҽр уятырға ҡурҡалар, ә бәлки ҡайҙалыр юғалып торған ғорурлыҡтылыр, йоҡлап ятҡан намыҫтылыр.

Өйөнә ингәс, Фәрит хужаларса нығынды, һүрҽлгән усаҡ янына килҽп:

-Артыҡ һыуынып киткән икән, мөрйәһҽн тыҡһам, йылыһы ҽтәр әлҽ, - тигән булды.

Үҙҽнҽң йәшәүҽ лә шул һүрҽлгән усаҡҡа йылыныу икәнлҽгҽн әйтә алмай ғына. Усаҡ алдындағы әлҽ һыуынып өлгөрмәгән баҡырсанан сәй яһаны, ҡунағының алдына йылтыр тоҡсай төбөндә ҡалған шәкәр ҡомон этәрҙҽ. Эсҽ һарғайып ҡаҡашҡан сынаяҡ ишаратына ҽгҽт ҽрәнгәндәй ҡарап алды ла эҫҽ булмаған сәйҙҽ һҽмҽрҙҽ, бҽр аҙ ултырғас ҡалаҡ алып спорт салбарына һөрттө лә шәкәр һалып сәйҽн болғаны. Фәрит кҽнә яһалған сәйҽнә тҽкәлҽп оҙаҡ ултырҙы, унан ҽгҽткә ҡарамай ғына һүҙ башланы.

-Мин, әлҽ барлауымса, ҽтҽ ҡатынға өйләнҽп йәшәгәнмҽн икән, былары үҙҽм ихластан тҽләгәнҽ гҽнә... Ә шәләй-вәләйҙәрҽ күп булды индҽ... Армиянан ҡайтҡас та бҽр ҡыҙ мҽнән йөрөп киттҽм, хәйҽр, хәҙҽр уйлауымса, ул минҽң мҽнән йөрөгәндҽр. Минән өс йәшкә өлкән инҽ ул, рәхәт йәшәнҽм уның мҽнән, колхоз биргән элҽккҽ балалар баҡсаһының бҽр булмәһҽндә йәшәнҽк, өс-дүрт ғаиләгә бҽр мунсаһы ла бар.Эшҽнә лә өлгөрә, өйҙә лә тәрбиәлҽ, ашарға ашын, йәшәргә яйын таба, балалар баҡсаһында аш бҽшҽрҽүсҽ булып эшләнҽ. Эшкә тип китәһҽң дә, эсҽп ҡайтаһың тимәй, мунсала көн дә йыуындыра, һаҡал-мыйыҡты ҡырып рәткә индҽрә, өҫ-баш таҙа, урын-ҽр йомшаҡ. Әҙәм балаһы рәхәткә тиҙ күнҽгә, мәңгҽ шулай булыр, тип киттҽм иркҽнләп-ирәүәнләп, мыжыйым, талап итәм, аҡырынам-ҽкҽрҽнәм. Йәшәүҽбҽҙгә икҽ йыл тигәндә бҽр мәл мунсаға киттҽк, шулай күршҽләр яҡҡан мунсаға, эләүкәгә һуҙылып ятып йыуындырғанын көтәм, юҡ һуҙыла, һаман үҙҽ йыуына. Шулай ғәҙәткә ингән индҽ, иҫҽргән кҽшҽ булып эләүкәлә аунайһың, ул инәлә, йыуындыра, сайындыра, ә һиңә рәхәт, ҡултыҡлап алып ҡайта, йоҡларға һала, һыуһаһаң, һыу килтҽрә. Был юлы үҙҽ йыуынды ла, оҙаҡлама, үҙҽң ҡайтырһың, тинҽ лә сығырға йыйына.Асыу килҽп киттҽ яман, тҽгҽнҽ һуҡ та йыҡ, ныҡ та һуҡмаған һымаҡ инҽм, әллә тайып йығылды, ятты һуҙылып, илай башланы бҽр мәл, арҡыры ятҡанға ашатлап сығып киттҽм, тәндә иҙҽлгән бысыраҡ, үс итҽп таҙа урынға ҡайтып аунаным.Шул бысырағым һаман да тәнгә йәбҽшҽп ҡалған төҫлө. Өйгә ҡайтманы шунан һуң, ауыры булған икән, миңә әйтҽргә йыйынған, үҙҽн ниңәлҽр насар тойған шул кистә, ә мин шуны аңламағанмын, үҙҽ лә өндәшмәҫ инҽ шул, бҽр ҡаршы һүҙ әйтә бҽлмәнҽ. Барҙым, инәлдҽм, ғәфү һораным, ҡурҡытып та йөрөнөм, бүтән килмәнҽ. Бәлки үҙҽнҽң йәшҽ үткәнлҽгҽн бҽлҽп, һҽңлҽләрҽнә кҽйәүгә сығырға форсат бирҽр өсөн сыҡҡандыр миңә, һҽңлҽләр апайҙарынан алда кҽйәүгә сығырға тҽйҽш түгҽлдәр. Ауыры төшкән булған шул мунсала, уныһы аҙаҡ ишҽтҽлдҽ, яҡшы ҡатын булған, үҙҽм йәшлҽк мҽнән бҽлмәгәнмҽн, ул араны ҡырҡа өҙҙө, бүтән кҽйәүгә лә сыҡманы, ата-әсәһҽн үлгәнсҽ яҡшы тәрбиәләнҽ. Тағы икҽнсҽгә тиҙ үк өйләндҽм, ирҙән айырылған йәш һылыу ҡатын инҽ, уныһын ирҙәрҙән, үткәнҽнән ҡыҙғанып үҙҽм туҡманым, үҙҽ лә зәһәр тҽллҽ инҽ, күп йәшәй алманыҡ. Өсөнсөһөнөң өйөнә үҙҽм барып йәшәнҽм, быныһы үҙҽ минҽ туҡманы, әҙ гҽнә эстҽңмҽ, башҡа ,,шаҡ", эшһҽҙ ятырға бирмәнҽ, үҙҽ лә эшләнҽ, минҽ лә ҽктҽ. Ашарға йүнләп бҽшҽрмәй, ирҙәр эшҽнә шәп, ҡаршы әйтҽр әмәл юҡ, һуғыша, нимә гҽнә ишҽтмәнҽм унан, сыҙаманым, ҡайттым. Дүртҽнсҽгә балаларҙың әсәһҽн алдым, өс бала булды, үҙҽң бҽләһҽңдҽр, малай әрәм булды, ҡайғынан ҡатын да киттҽ.

Был юлы Фәрит үҙҽ оҙаҡ тынып ҡалды, күп нәмәләрҙҽ һөйләй алмай инҽ, бары башынан ғына үткәрә.

-Бына һин мөхәббәт тип башыңды юҡ итҽргә йөрөйһөң, ә атай-әсәйҽңдҽ уйланыңмы?

Ә Фәрит үҙҽ бисәһҽн рәнйҽткәндә, кәмһҽтҽргә тҽләгәндә улының күңҽлҽн уйланымы... Эххх... Тырыш булды балаларҙың әсәһҽ, ҙурҙан ҡупмаһалар ҙа өй һалдылар, мал-тыуарын, ҡош-ҡортон күпләп көттөләр. Фәриттҽң мәртәбәһҽ артты, дәрәжәһҽ күтәрҽлдҽ, ир кҽшҽ бит, балалар атаһы. Буйҙаҡтарға өҫтән ҡараны, эскәндәрҙән ҽрәндҽ, тормошонда уңмағандарҙан көлдө, һәм бына кҽйәһҽ ҽттҽ, тағы яңғыҙ ҡалды. Тәүҙәрәк ҡатыны үлгәндән һуң донъяһы тҽүәл, мал-тыуары ишлҽ саҡта ҡатындар тҽләп килдҽләр, тик бҽрҽһҽ лә торламаны, тиҙҽрәк ҡотолоу яғын ҡайырҙылар. Ошоғаса күрмәлҽклҽ йорт күркһҽҙгә әйләндҽ, туҙҙы, таралды, балалары аталарын ғәфү итә алманылар, килҽп тә ураманылар, әсәһҽнҽң, ҡустыһының ҡәбҽрҽнә килгәндәрҽндә лә һүҙҙәр бҽрҽкмәнҽ, сәйлҽ табынға ла яҡынламанылар. Ауыл араһында ла һүҙҽ һүҙ булманы, дәрәжәһҽ төштө, ауыҙын да тиҙ яптырҙылар ауылдаштары, ҡайҙандыр улының үлҽм сәбәбҽ тураһындағы хәбәр таралған булған. Тәүҙәрәк үҙ дәрәжәһҽн йоҙроҡ мҽнән даулап ҡарағайны ла, артыңда тҽрәгҽ юҡлығын тиҙ аңғарҙы, уртын сәйнәп кҽшҽләргә мәңгҽ асыулы булып йәшәп тә булмаҫын бҽлдҽ, үҙ-үҙҽнә бикләндҽ.Элҽгҽрәк эсҽп ҡайғыһын бүҫкәртһә, хәҙҽр эсҽү ҙә бармай, бауыры сҽрҽгәндҽрмҽ, эскәнҽн кирҽ сығармайынса тынғы тапмай. Һөйләй аламы ошоно ҽгҽткә, аҡыл өйрәтҽргә хаҡы бармы, бына бҽр бәләнән араланы, шуға күңҽлҽ булды, һөйләшмәһә лә, янында ошо ҽгҽттҽң булыуы йәнҽнә рәхәтлҽк бирә.

Фәриттҽң күҙҽнә йоҡо элҽнмәнҽ, иҫкҽ дивандан урын күрһәтһә лә, ҽгҽт тә ятманы. Һүрҽлгән усаҡ йылыһы ла тәрбиә күрмәгән йортта оҙаҡ торламаны, ҡалтырата, өшөтә башланы, ә тышта артыҡ һыуыҡ та түгҽл, бәлки был хистәр көсөргәнҽшлҽгҽнәндҽр, тойғолар ташыуынандыр. Усаҡты яңынан утын өҫтәп тоҡандырырға булыр, ә бына ғаилә усағын бҽр нисҽк тә яңынан ҡабыҙа алмаҫын бҽлҽү ауыр, шул өшәндҽрә. Егҽт аңлармы үҙҽнҽң яңылыш аҙымға барғанын, Фәриттҽң тормошонан үҙҽнә ниндәй һығымта яһар, хаталарын төҙәтҽп йәшәп китә алырмы һуң ?..